Международный научный журнал № 6 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г
39
DARSDAN TASHQARI MASHG‘ULOTLAR JARAYONIDA BOSHLANG‘ICH SINF
O‘QUVCHILARINING IJODIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH
Kasimov Asror Abdulloyevich
Buxoro davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish texnologiyalarini takomillashtirish yo‘llari, ta’lim jarayonida o‘quvchilarini
interfaol metodlar hamda o‘yinlar asosida ijodkorligini rivojlantirish, yo‘llari va
samaradorligi haqida bayon qilingan.
Kalit so‘zlar: Boshlang‘ich sinf, ijodiy qobiliyat, texnologiya, ijod, takomillashtirish,
ijodkorlik, ta’lim, muammo, muammoli ta’lim, evristika, evristik ta’lim, intellektual.
Abstract: This article describes the ways to improve the technologies for developing
the creative abilities of elementary school students, the ways and effectiveness of
developing students' creativity based on interactive methods and games in the educational
process.
Key words: Elementary class, creative ability, technology, creativity, improvement,
creativity, education, problem, problem-based education, heuristics, heuristic education,
intellectual.
Аннотация: В данной статье описаны пути совершенствования технологий
развития творческих способностей учащихся начальной школы, способы и
эффективность развития творческих способностей учащихся на основе
интерактивных методов и игр в учебном процессе.
Ключевые слова: Начальный класс, творческая способность, технология,
креативность,
совершенствование,
креативность,
обучение,
проблема,
проблемное обучение, эвристика, эвристическое обучение, интеллектуал.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning quyidagi so‘zlarini keltirib
o‘tmoqchiman; “Hozirgi zamonda hamma jabhalarda ilm, bilim va salohiyat suv bilan
havoday zarurligi, har qaysi davlat faqatgina shu asosda taraqqiyotga erishishi, sodda qilib
aytganda, inson bilak kuchidan ko‘ra ilm kuchi bilan ko‘proq daromad va obro‘-e’tibor
topishi mumkinligini hammamiz yaxshi anglaymiz”. Albatta, chunki shu jamiyatda
yashaydigan inson keng faoliyatga tayyorlanar ekan, uning rivojlanishi, tafakkurini
yangilashda o‘quv jarayoniga ilg‘or texnologiyalarini kiritish, o‘quvchilarning erkin, mustaqil
fikrlash, ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishni taqoza etadi. Ta’lim –tarbiya jarayonida
bolalardagi yashirin iste’dodlarini yuzaga chiqarish, kichik maktab yoshidan boshlab o‘z
faoliyatini namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratish, ulardagi ijodkorlik qobiliyatlarini
rivojlantirish–kelajakda yuksak salohiyatli, ijtimoiy faol, o‘tkir zehnli, kashfiyotchilik
qobiliyatini namoyon eta oladigan, raqobatdosh, keng fikrlovchi, kadrlarni voyaga yetkazish
Международный научный журнал № 6 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г
40
muhim masalalardan hisoblanadi. Bugungi kunda mustaqillik tufayli amalga oshirilayotgan
ta’lim islohotlari o‘z ishiga ijodiy yondashuvchi, fan, san’at, ishlab chiqarishning jadal
rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadigan yuksak malakali kadrlar tayyorlashga bog‘liq.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy faoliyatini shakllantirish mavzusini
gapirishdan oldin “ijod”, “ijodkorlik” kabi atamalariga to‘xtalib o‘tamiz. Bugungi kunda
ilmiy, uslubiy adabiyotlarda, darsliklarda “ijod”, “ijodkorlik” kabi atamalarni uchratib
turamiz. Bu atamalarning adabiyot sahifalarida paydo bo‘lganligi bejiz emas. “Ijod” –
so‘zining lug‘aviy ma’nosi: “yaratish”, “yangilikni kashf qilish” kabi so‘zlarini bildirib keladi.
“Ijodkorlik” - faoliyatning turli holatlarida paydo bo‘ladi. Qiziqish, ilhom, intilish va
boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo‘lishidan, namoyon bo‘lish
jarayonini o‘z ichiga oladi. Ijodkorlik sifat jihatdan yangi, moddiy va ma’naviy boyliklar
yaratuvchi inson faoliyati jarayonidir. Ijodkorlik o‘zida insonning mehnatda namoyon
bo‘lgan qobiliyatini ifodalaydi. Ob’ektiv olam qonuniyatlarini bilish asosida xilma-xil ijtimoiy
ehtiyojlarini qanoatlantiradigan, yangi haqiqatni yaratadiganday mehnat ijodi bo‘lishi
mumkin. Ijod turlari bunyodkorlik faoliyati bilan belgilanadi: ixtiyorchi, tashkilotchi, ilmiy va
badiiy mehnat va boshqalar. Ijodiy faoliyat uchun imkoniyatlar ijtimoiy munosabatlarga
bog‘liq.
Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarining ijodiy faoliyatining shakllantirish, shart-
sharoitlari deganda, avvolo, ana shu shart-sharoitlarning paydo bo‘lishi, amalga oshishi
hamda rivojlanish jarayoni tushuniladi.
Ular quyidagilardan iborat:
1. O‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda ularning bu borada egallashi lozim
bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalari;
2. Ijodiy faoliyatini shakllantirishda nazariy bilimlar bilan amaliyotning aloqadorligi ;
3. Ijodiy faoliyatini shakllantirishga doir mashg‘ulotlar, evristika, muammoli vaziyatlar
yaratish;
4. O‘quvchilarning ijodiy faoliaytini shakllantirishga texnologik yondashuvlar;
Bu shart-sharoitlar quyidagicha amalga oshadi:
-dastur mateillarini qay darajada o‘zlashtirganligi;
-mavzularga doir asosiy tushuncha va qoidalarni o‘zlashtirganligi;
-tanlagan mavzu bo‘yicha topshiriqlarni mustaqil bajara olishi;
-o‘rganilayotgan mavzulardagi asosiy muammolarni anglab olishi;
-topshiriqlarni bajarishda o‘quv ashyolari va texnika vositalari, axborot
texnologiyasidan foydalana olishi;
-mavzu bo‘yicha o‘z oldiga erishiladigan maqsadlarni qo‘ya olishi;
-o‘z variantini tavsiya eta olishi va hakozalar.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy faollikka undash davomida o‘qituvchi:
1. O‘quvchilarni obrazli fikrlashga undashi;
2. Aniq muammolarni burro ifodalashi;
Международный научный журнал № 6 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г
41
3. Fikrning doimo tugallangan jumla bilan, hamda muhim joylariga urg‘u berib
ajratgan holda ifoda etilishi;
4. Xushmuammalali va ziyrak bo‘lishi ;
5. Quyidagi so‘z birikmalaridan foydalanishi: “faraz qiling”, “tasavvur qiling», “ijodiy
parvoz eting» va shu kabilar.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy faoliyatini rivojlantirishda interfaol metodlar
va o‘yinlardan foydalanish. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga interfaol metodlar va o‘yinlar
nimaga kerak? Bu metod va o‘yinlarning dars jarayoniga qanday bog‘liqligi hamda
samaradorligi mavjud? Yuqorida aytilayotgan mulohazalarga birma-bir misollar orqali
aniqlik kiritamiz. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy faoliyatini shakllantirishda evristik
va muammoli ta’limdan tashqari bilishga yo‘naltirilgan, ilmiy asoslangan interfaol metodlar
va o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shu yerda “evristik” va “muammoli
ta’limga” qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Ta’lim – bu bilim berish, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga va
mehnatga tayyorlashning asosiy vositasidir. Ta’lim jarayonida ma’lumot olinadi va tarbiya
amalga oshiriladi. Ta’lim tor ma’noda o‘qitish tushunchasini anglatadi. Evristika –yunoncha
“heuriska” – “qidiraman”, “topaman» “ochaman”- degan ma’nolarini anglatadi. Evristika
o‘qitishning mazmuni va maqsadi o‘quvchilar tamonidan o‘zining mustaqil fikrini loyihalash
(konstruksiyalash) maqsad qilib olinadigan, ta’limning maqsadi va mazmuni hamda uni
tashkil qilish jarayoni, tashxis qo‘yish va tushunib yetish evristik ta’lim va o‘qish
hisoblanadi. Evristik o‘qitishdagi vaziyat o‘qitishning kalit elementi hisoblanadi. Bunday
vaziyat o‘quvchining bilmasligidan faollashtiradi, uning maqsadi o‘quvchi tomonidan
shaxsiy g‘oyaning tug‘ilishini, gipotezalar, sxemalar tuzishga yo‘llaydi. Evristik o‘qitishda
ta’lim natijasini aytib bo‘lmaydi. Har bir o‘quvchidan turli javoblarni olish mumkin. Evristik
o‘qitishda o‘quvchi oldingi olgan bilimini o‘zlashtiradi, keyin uni ijodiy o‘zlashtirish orqali
o‘zining loyihasida qo‘llaydi. Bu yerda oldingi bilimlarni o‘rganish orqali kelajakka intilish
shiori amal qiladi.
«Muammo» – so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, yechilishi qiyin bo‘lgan masala “jumboq”,
“boshqotirma” kabi ma’nolarni anglatadi.
Muammoli ta’lim –bu ta’lim o‘quvchilarning fikrlash jarayonini ishga solib, ularning
mavhum tafakkuri, analitiksintetik faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, bu texnologiya
o‘quvchidan muammo asosida bayon etilgan o‘quv materialining yechimini topishini
taqoza qiladi. O‘quvchilar materiallarni tayyor holda emas, balki o‘zlari uchun yangi faktlar
va hodisalarni ularga ilgari ma’lum bo‘lgan bilimlarga tayanib taqqoslash yo‘li bilan
tushuntirib borishlari kerak bo‘ladi. O‘quv jarayoni o‘quvchilar tafakkurining yuksak
faolligiga erishib, ularning mustaqilligini asta-sekin o‘stirib borish yo‘li bilan o‘tadi.
Ta’lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalari, darsga oid bo‘lgan
o‘yinlarni o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan – kunga ortib, yanada
takomillashib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy
Международный научный журнал № 6 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г
42
ta’limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish va ularni egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib, mustaqil
tarzda izlab topishi, mustaqil fikrlashi va o‘rganishi, tahlil qilishi hatto yakuniy xulosalarini
ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi,
shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda
boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik, o‘rgatuvchilik vazifasini bajaradi. Bugungi kunda ta’limda
“Aqliy hujum”, “Fikrlar hujumi”, “Tarmoqlar metodi”, “Sinkveyn”, “Beshinchisi ortiqcha”,
“6*6*6”, “Bahs munozara”, “Rolli o‘yin”, “FSMU”, “Kichik guruhlarda ishlash”,
“Yumaloqlangan qor”, “Zigzag”, “Oxirgi so‘zni men aytay” kabi zamonaviy texnologiyalar
qo‘llanmoqda. Boshlang‘ich ta’limda o‘yin ijodiy faoliyatining bir shaklidir. Bunda o‘quvchi
ijtimoiy va moddiy borliqni bilish hamda anglash asosida emotsional – xissiy, intellektual –
axloqiy qobiliyatlari rivojlanadi. O‘yinlar, ularning inson taraqqiyotidagi o‘rni haqida
psixologiya, etnografiya, madaniyat, pedagogika fanlarida bir qator tadqiqoq ishlari olib
borilgan.
XIX asrning oxirida nemis olimi K. Gross o‘yinlarni tizimli o‘rganishga harakat qilgan
bo‘lsa, nemis psixologi K. Byuller o‘yinlarda qoniqish hosil qiluvchi faoliyat sifatida tadqiq
etadi. L. S. Vigotskiy, A. N. Leontyevlar fikricha, o‘yinlarni nazariy jihatdan ijtimoiy tabiatga
ko‘ra ma’lum faoliyatiga yo‘naltirilganligi bilan bog‘lab, uni tadqiq etgan bo‘lsalar, D. E.
Elkonin shaxs xulqini boshqarishni tarkib toptirib, uni takomillashtiruvchi faoliyat sifatida
talqin etadilar. Lekin o‘yinlarni yagona eng muhim asosiy xususiyati uning ta’limdagi
ahamiyatliligidir. O‘yinlarda bolaning xulqi erkin shakllanadi va ijtimoiylashadi. Intellektaul
ijodiy o‘yinlar ham ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘yinda shaxsning kommunikativ sifatlashni rivojlantirish, intellektual savodxonligi,
ziyrakligi, qarorlar qabul qilishda ta’lim zukkolikini rivojlantirish, xalq ijodkorligiga oid
bilimlarga ega bo‘lishi sifatidagi salohiyatli o‘quvchilarni aniqlash va ularni
rag‘batlantirishga oid maqsad va vazifalar qo‘yiladi.
Kichik yoshdagi o‘quvchilarning intellektual darajasini rivojlantirish uchun sinfda va
sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda shunday o‘yinlarni tashkil qilish mumkin. Albatta,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy faoliyatini shakllantirish, diqqatini bir joyga
jamlash, xotirasini yanada mustahkam qilish, mustaqil fikrlay olish jarayonini tashkil
qilishda turli xil didaktik o‘yinlar, metodlar va usullarning ahamiyati e’tiborga loyiqdir.
Didaktik o‘yinlar mazmuniga, qilingan tasnifiga ko‘ra asoslanib joylashtiriladi. Tinch
o‘yinlarga quyidagilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin: “O‘zim tekshiraman”, “Hikoya”, “U
kim?, Bu nima?”, “Tapog‘on”, “Noto‘g‘ri jumla”, “Harflarni top”, “Davom ettir”, “Rebus”,
“Sirli so‘z” kabi o‘yinlar mavjud. Masalan: “Hikoya” o‘yini tushuntiradigan bo‘lsak, bu
o‘yinda o‘qituvchi doskaga bir necha so‘z yozib qo‘yadi. O‘quvchilar mustaqil ravishda shu
so‘zlar bo‘yicha hikoya tuzadilar. Hikoya tuzish jarayonida o‘quvchilar lug‘at boyligi bilan
birgalikda, gaplarni to‘g‘ri tuzish, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va mustaqil fikrlash
malakasi shakllanadi. O‘quvchilarning vaqti – vaqti bilan rag‘batlantirish, ularning o‘ziga
Международный научный журнал № 6 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г
43
bo‘lgan ishonchini orttiradi. Bu o‘yindan ona tili darslarida yoki darsdan tashqari
mashg‘ulotlarida, to‘garaklarda qo‘llash joizdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirish jarayonida, o‘qish
darslarida garchi ilmiy jihatdan bo‘lmasa-da, amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar
o‘qib o‘rganadilar. O‘qish darsliklarida, asosan, hikoya, ertak, she’r, masal, maqol, rivoyat
va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. 1-sinfda maqollarni to‘g‘ri o‘qish va yod
olishga e’tibor ko‘proq qaratiladi, 2-sinfda esa o‘quvchilardan matn mazmuniga mos
maqollar aytishni talab qilish mumkin. 3-4 sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy
asarni o‘rganish jarayonida ham muntazam o‘rganib boriladi. Bu sinflarda maqollarni
o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirish, to‘g‘ri va ongli
o‘qish malakalarini takomillashtish, maqoldagi har bir so‘zning va yaxlit maqolning
ma’nosini to‘liq idrok etishga erishishdir. O‘quvchilar o‘qilgan matn ichidan maqollarni,
hikmatli so‘zlarni o‘zi mustaqil topa olish ko‘nikmasini egallashi, ular yordamida o‘qilgan
asarlar yuzasidan to‘g‘ri hukm chiqarishga o‘rganishlari zarur. Hikoya kichik hajmli badiiy
asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari
umumlashtirilib tasvirlanadi. Hikoya mazmunan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos
janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi
ko‘rinishi, portret tasviri, voqea – hodisalar haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning
uchun bolalarni hikoya bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga olib boriladi.
O‘quvchilar qahramonlarning ma’naviyatiga bo‘lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli
va qorong‘u tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo‘la boshlaydilar. Ularda
go‘zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg‘usi hikoyalar bilan
tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida
o‘ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko‘rishni taqozo etadi. Undagi har bir
so‘z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. Hikoya matni uning
mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o‘rganishdagina emas, tahlilning ifodali, adabiy,
shartli yoki ijodiy o‘qish, muammoli usullardan foydalanish uchun ham manba bo‘lishi
lozim.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilim olishning poydevori
hisoblanar ekan, mazkur sinfdan boshlab, o‘quvchilarda ijodiy faoliyatini rivojlantirishni
taqoza etadi. Shunday ekan o‘quvchilarning ijodkorli, ijodiy faoliyatini rivojlantirish lozimligi
kun tartibdagi muammo bo‘lib qoldi. Hozirgi kunda, 1-4-sinf o‘quvchilariga ijodiy faoliyatini
rivojlantirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e'tiboriga olish, ta'limni samarali tashkil
etishda darslarni noan'anaviy tarzda o‘tkazish, darslarda innovatsion metodlardan
faydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirish,
ularni har tomonlama yetuk bo‘lishiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinflarda interfaol
metodlar va ta'limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborot - kommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash doiralarini
Международный научный журнал № 6 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г
44
kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga,
qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. Shunday qilib boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ijodiy
faoliyatini shakllantirishda, yuqorida aytib o‘tilganidek ertak, hikoya, maqol, masal, she'r
kabi asarlarni o‘rgatishda, she'rni yodlatishdan oldin o‘qituvchi mag‘zini chaqib berishi,
o‘quvchilarda ushbu aytilayotgan ma'lumotlarni anglab yetishi, faraz qilishlari va hokozalar
o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishga xizmat qiladi.
| 