§ 5. MEHNAT TA`LIMI MAZMUNINI KASB - HUNARGA YO’NALTIRISH
ISHLARI BILAN UZVIYLIGI
Mustaqil O’zbekistonning ―Ta`lim to’g`risida‖gi Qonuni, ―Kadrlar tayyorlash
bo’yicha milliy Dastur‖i hamda ular asosida qabul etiladigan boshqa hukumat rasmiy
hujjatlarida maktablar oldiga ulkan vazifalar qo’yilgan. Mazkur qonun va boshqa
60
muhim hukumat qarorlariga muvofiq o’quvchilar mehnat va boshlang`ich kasbkorlik
ko’nikma va ishbilarmonlik asoslarini o’rganishlari lozim. Xalq xo’jalik boshqaruvida
bozor iqtisodiyoti imkoniyatlari ko’chishi barcha sohalar singari ta`lim ishlarida ham,
jumladan o’quvchilarni mehnatga tayyorlash masalalariga ham o’z ta`sirini ko’rsatadi.
Har yili umumiy o’rta ta`lim maktablarini 600 mingdan ortiq o’quvchilar
bitiradilar. SHulardan ko’pi akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga kirib o’qishni
davom ettiradilar. SHuning uchun maktab o’z tarbiyalanuvchilariga o’zining munosib
o’rnini topishga ko’maklashuvi lozim. SHunda maktabdagi ta`lim-tarbiya ishining
barcha vositalari, jumladan mehnat ta`limi darslari ayniqsa ana shunga qaratilishi
kerak.
Mehnat ta`limi darslari o’quvchilarni har tomonlama etuk kamol topishi, kasbni
to’g`ri tanlashi, xalq xo’jaligida mehnat axloqiy, psixologik va amaliy tayyorlanishi
uchun xizmat qilishi kerak, o’smirlarni hozirgi zamon ishlab chiqarishning ilmiy
asoslari bilan tanishtirish orqali ularning politexnik bilimi doirasini kengaytirish,
ularga shaxsiy imkoniyat, qiziqish va mayllarga ko’ra hamda mamlakatning kadrlarga
ehtiyojini hisobga olib o’z kasbiy mavqelarini ongli ravishda yordam berishdir.
Mehnat ta`limi to’g`risida gap ketganda ko’p yillar mobaynida an`anaviy mehnat
darslarida asosan metall va yog`ochga ishlov berish, tikuvchilik va elektrotexnika
asoslarini o’rganish ko’zda tutilgan. haqiqatdan, bu sohalar asosida mehnat ta`limi
mazmunini tanlash to’g`ri, chunki ko’p xalq xo’jaligi tarmoq korxonalari metall va
yog`och bazasi asosida ishlab chiqarishni boshqaradilar hamda kadrlar talabi shunga
qaratilgan.
Respublikamizning
mustaqillikka
erishishi
tufayli
yuzaga
keladigan
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari asosida yangilanishlar
yosh avlodni faol hayotga, mehnat va ma`lum kasb-hunarlarga tayyorlash ishini tubdan
isloh qilish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda.
Jamiyatimizning ro’y bergan turli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar inson shaxsi,
dunyoqarashi turli fazilatlarni shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarni ro’yobga chiqarish
talablarini qo’yadi. Bu hol, o’z-o’zidan yangi zamon ta`lim tizimining asosini tashkil
61
etuvchi ta`lim mazmunini yangilashni taqozo etadi. Zero, eski ta`lim tizimida yangi
zamon kishisini tarbiyalab bo’lmasligi ayon bo’lib qoldi.
Bozor iqtisodiyotini tez sur`atlar bilan rivojlantirilishi, mutaxassislar tayyorlash,
kadrlarning kasbiy mahoratlarining takomillashishiga zaruriy talabni keltirib
chiqarmoqda. Bu hol umummehnat tayyorgarligi va yoshlarni kelajakda maqbul
kasblarga yo’naltirish tubdan yangilashni taqozo etmoqda. O’zining barcha ta`limiy,
tarbiyaviy, ruhiy, pedagogik, didaktik imkoniyatlarini sarflab bo’lgan an`anaviy
mehnat va kasb ta`limi tizimi endilikda yangi zamon talablariga mutlaqo javob bera
olmay qoldi.
Taklif etilayotgan mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish yangi tizimi hozirgi va
yaqin kelajak talablarini o’zida aks ettirib, majmuaviy maqsadli dastur sifatida
namoyon bo’ladi.
Respublikamizda yoshlarning mehnat ta`limi, kasb tanlash, kasbga yo’naltirish
kasb-hunar tayyorgarligini amalga oshirish ishlari uzluksiz ta`lim tizimining barcha
bo’g`inlarida amalga oshiriladi.
Mehnat ta`limi asosan texnik, maishiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq
hunarmandchiligi yo’nalishida (300 dan ziyod kasbiy faoliyat turlarida) amalga
oshiriladi. YOshlarning kasb tanlashi emas, kasbiy bilimlar, axborot berish, kabga
yo’naltirish, kasbga moslashish va kasbiy tayyorgarlik kabi qismlardan iborat bo’lib,
xalq xo’jaligining bara sohalarida kasbiy faoliyat ko’rsatishni o’rgatishni qamrab
oladi.
YOshlarning umummehnat ta`limi barcha turdagi bolalar bog`chalarida dastlabki
tushunchalarni paydo qilish, ish-harakat usullarini shakllantirish maqsadida ish olib
borilmoqda.
O’zbekiston Respublikasida 18 yoshgacha bo’lgan, ya`ni o’quvchilik yoshidagi
bolalar soni aholining qariyib yarmini tashkil etadi. 10,4 mln. yoshlar bevosita
umummehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirish ob`ektlari va 18 mln.ga yaqin kishi esa
mehnat va kasbiy tayyorgarlik ishining ob`ektlari hisoblanadi.
SHuning uchun mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish kasbiy tayyorgarlik ishlarni
tashkil etishda quyidagi davrlarga e`tibor berish zarur:
62
1-davr boshlang`ich ta`lim 1-4 sinflar;
2-davr tayanch majburiy ta`lim;
3-davr o’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi.
Bu bosqichda qiz bolalar mehnati bilan o’g`il bolalar mehnatining o’ziga xosligi
hamda normal rivojlanishidagi bilan anomal rivojlanishidagi, ya`ni aqliy va jismoniy
zaif bolalar mehnatini tashkil etishning o’ziga xoslik tomonlarini hisobga olish talab
etiladi.
O’zbekistonda aholining 39,5 foizini shaharlarda, qishloqlarda esa 60,5 foizini
yashashi tufayli shahar va qishloq maktablari, shahar tipidagi qishloq
qo’rg`onlaridagi mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etish xususiyatlari
alohida ahamiyat kasb etadi.
Mehnat ta`limiga yo’naltirishni tashkil shahar va qishloqlardagi xalq xo’jaligi
sohalarining rivojlanishi bilan chambarchas bog`liqdir. Mehnat ta`limiga
yo’naltirishning ishlab chiqarish sohalariga bevosita bog`liqligi sababli mazkur
sohaning alohida moddiy, texnik va texnologik ta`minotiga muhtoj ekanligi muammo
kelib chiqadi. Boshqa fanlarni o’qitishdan farqli o’laroq mehnat ta`limiga
yo’naltirishning alohida moddiy texnik ta`minotiga asoslanishi, uni samarali tashkil
etishning asosiy garovi hisoblanadi.
Mehnat va kasblarga yo’naltirishning o’ziga xos xususiyatlarining barchasini
o’zida aks ettiradigan o’quv-metodik ta`minotini yaratishda ham o’ziga xoslikni
hisobga olishni talab etadi, bir butun mazmundagi majmualarni yaratish, joylarda har
bir ta`lim muassasasini o’z imkoniyatlaridan, kelib chiqib, o’ziga mos tushadiganini
tanlashi yo’lga qo’yish shu sohadagi muhim masalalardan hisoblanadi.
Mehnat ta`limiga tayangan holda o’quvchilarni kasbga yo’naltirishning
o’quv-uslubiy majmuasini yaratishda dastlab tayanch umumta`lim bo’g`inida 4
yo’nalishni (texnik, maishiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq
hunarmandchiligi) qamrab olishni, keyingi ixtisoslashgan ta`lim bosqichida esa xalq
hunarmandchiligining barcha sohalari qishloq ho’jaligi, sanoat, qurilish, savdo,
madaniyat, m ashiy xizmat ko’rsatish, san`at hamda xalq xunarmandchiligidagi
63
kasblarga yoshlarni tayyorlash mazmunini yagona tizim sifatida aks ettirish
muammosi turadi.
Uzluksiz mehnat ta`limining o’quv-uslubiy majmuasi jami 113 ta nomni tashkil
etib, umumiy hajmi taxminan 1000-1100 bosma taboq tashkil etishi kutiladi bunga
kasb ta`limi bo’yicha bevosita mas`ul bo’lgan kasb-hunar kollejlari o’quv-uslubiy
majmuasi kirmaydi.
Mehnat ta`limi mazmunidagi yangi yo’nalish – xalq milliy hunarmandchiligi
sohalaridagi kasblardir. Ushbu soha mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning
milliy hududiy, tarixiy va etnografik xususiyatlarini o’zida aks ettiradi va o’zining 150
dan ortiq kasbiy faoliyat yo’nalishlarini qamrab olishi bilan hamda alohida yo’sindagi
o’quv-uslubiy majmuasini mazmuniga yo’naltirilishi lozimligi bilan ajralib turadi.
Mehnat ta`limi negizida kasbga yo’naltirishni zamon va istiqbollardagi davrlar
talabi darajasida tashkil etishning asosiy omillaridan biri, shu sohani o’rgatuvchi
pedagog-mutaxasislarni tayyorlash, malakasini oshirish, qayta tayyorlash hamda turli
kasbiy mahoratini takomillashtirish texnologiyasini ishlab chiqish va yo’lga qo’yish
shu kunning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Bu hol oliy-pedagogik ta`limning
o’quv-uslubiy majmuasini, ilmiy-metodik ta`minotni davr talablariga mos ravishda
tubdan o’zgartirishni taqozo etadi. Mehnat ta`limi va va kasblarga yo’naltirishni
tashkil etishda mazkur soha bo’yicha ajratilayotgan o’quv yuklamalarining soha
xususiyatlariga mos kelishi, ya`ni sinfdagi qiz va o’g`il bolalarni guruhlarga ajratib
o’qitilishi. Amaliyligi va ishlab chiqarish mazmunida ekanligi dars soatlari miqdorini
mos ravishda ko’paytirilib yo’naltirishni tashkil etish bo’yicha umumta`lim
maktablarining 1-9 sinflari bosqichida, ya`ni 1-4 sinflarda 1 soat, 5-7 sinflarda 2
soatdan 4 soatgacha, 8-9 sinflarda 1 soatdan jami 6 soatdan bo’lishi maqsadga
muvofiqdir. SHu bilan birga mehnat ta`limi mashg`ulotlariga ajratilgan o’quv soatlari
miqdori hozirgi vaqtda 4180:4=1045 soatni tashkil etadi. Ammo yaxlit o’quv-uslubiy
majmuani yaratadigan nazariyotchi olimlar, dastur, darslik yaratuvchilar jami 4180
soatni doimo e`tiborga olishlari shart.
64
Bu raqam ya`ni dars soatlari miqdori mehnat ta`limi chuqurlashtirilib
o’qitiladigan va maxsus maktablarda (aqliy va jismoniy zaif bolalarni o’qitadigan)
muassasalarda o’zgarishi mumkin, ammo mazmun, odatdagidek davom etadi.
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda 5-9 sinflarda mehnat
amaliyotlarini o’tkazish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo hozirgi davrda bu muhim
tadbirni o’tkazish faqat yuzakichilik va rasmiyatchilikdan iborat bo’lib qolmoqda.
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirish umummehnat tayyorgarligi jarayonida
yoshlarni mehnat bozorida raqobatbardosh va o’zlarini qiziqtirgan kasblarini
egallashlari uchun zarur va etarli bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishni
asosiy maqsad qilib qo’yadi va quyidagi maqsad va vazifalarni hal etishni taqozo etadi:
Maktabgacha tarbiya bosqichida bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan
holda mehnat jarayoni, mahsulotlar, materiallar va buyumlar to’g`risida dastlabki
tushunchalar, tasavvurlar, maqsadli ish harakati usullarini bajarish to’g`risida
ma`lumotlar berish;
Umumta`lim maktablarini boshlang`ich 1-4 sinflarida mehnat ta`limi va kasbga
yo’naltirish ishlari ko’rsatilgan 5 ta asosiy yo’nalish negizi asosida mehnat
harakatlarini bajara olish qo’lda yasalgan buyumlarning kichraygan nushalarini yasay
olish, mehnat va kasb faoliyati jarayonlari to’g`risida dastlabki bilimlar berish, sodda
qurilmalarni tuzish, inson va tabiat, inson va buyumlar munosabatini uyg`unlashtirish
to’g`risida dastlabki tasavvurlar hosil qilish;
Tayanch maktablarida mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning asosiy
bosqichi amalga oshirilib, o’quvchilarda xalq xo’jaligining turli sohalarida mehnat
qilishga tayyorgaligiga zamin yaratiladi. Bu bosqichda mazkur ta`limning 5
umumkasbiy yo’nalishdagi 300 ga yaqin faoliyat turlari bo’yicha ta`lim-tarbiya
jarayoni amalga oshiriladi.
O’rta maxsus kasb-hunar ta`limi bosqichida o’quvilar xalq xo’jaligining turli
sohalariga (qishloq xo’jaligi, sanoat, qurilish, mashinasozlik, xizmat ko’rsatish, savdo,
san`athamda xalq xunarmandchiligi) tegishli aniq kasblar bo’yicha ma`lum mahorat
darajasida egallashlari uchun imkoniyatlar yaratiladi.
65
O’quvchilarning unumli mehnati natijasi bozor iqtisodiyoti, mehnat bozori
munosabatlarida o’z aksini topadi, ular o’zi o’qiyotgan ta`lim muassasasi, oilasi va
o’zining moddiy ta`minotiga sezilarli hissa qo’shish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
O’quvchilarning mehnatini tashkil etishda huquqiy, qonuniy, mehnat xavfsizligi,
sanitariya-gigiena qoidalari, ruhiy, jismoniy rivojlanish xususiyatlari kabi omillar
hisobga olinishi shart. O’quvchilarning mehnat va kasb tayyorgarligini amalga
oshirishda iqtisodiy ustivorlik, aqliy hamda jismoniy rivojlanish mukammallikka
erishish asosiy talablari hisoblanadi.
O’quvchilarni kasblarga yo’naltirishda umumehnat kasbiy ta`lim bosqichida
o’tish jarayonida murakkab didaktik mexanizm amalga oshiriladi. Bu o’rinda ta`lim
muassasalari, ota-onalar, jamoatchilik mahalla, davlat va xususiy ishlab chiqarish
korxonaliri, hunarmandlar uyushmalarining amaliy hamkorligini o’rnatilishi ular
faoliyatining yagona maqsadga bo’ysundirilishi mazkur ta`lim samaradorligi oshishiga
olib keladi.
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning yaxlit maqsadli tizimini yaratish,
yoshlarning bog`cha yoshidan boshla, kattalar ta`limigacha mehnat va kasb ta`limining
bir butun tizimini yaratish mazkur sohaning hayotga uzviyligini ta`minlashning asosiy
sharti hisoblanadi.
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda iqtisodiy omillarning
ustivorligini ta`mirlash. SHaxsning o’z mehnati natijalarini ko’ra olganda, bu
natijalardan o’zi ham bahramand bo’la olgandagina u tashabbus va mustaqillik bilan
faoliyat ko’rsatadi. Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishda o’quvchilar o’ziga xos
erkinlikka mustaqillikka tashabbuskorlikka ega bo’lganlarida onglilik, faollik va
ijodkorlik yuzaga chiqadi.
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning yaxlit maqsadli tizimini yaratishda 5
ta asosiy yo’nalishga (texnik, xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq milliy
hunarmandchiligiga) rioya qilish, ixtisoslashgan ta`limda esa xalq xo’jaligining turli
asosiy tarmoq (qishloq, sanoat, qurilish, mashinasozlik, savdo xizmati ko’rsatish va
san`at)
hamda
xalq
hunarmandchiligi
sohalaridagi
kasblariga
tayyorlash
texnologiyasining bir butunligini saqlashda eskilarni unutmasdan, yangilarni tadbiq
66
etish va yaratish asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi.
O’quvchilarni xalq xo’jaligining turli sohalari va hunarmandchilik kasblariga
yo’naltirishda ishlab chiqarish markazlari, maktablararo ishlab chiqarish bo’limlari,
tsexlar ustaxonalar faoliyatlarini jonlantirish alohida ahamiyatga molikdir. Bunday
markazlar, tsexlar, bo’limlarda mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirish ishlarini
amalaga oshirishda zaruriy sharoitlar yaratiladi. Bu maqsadda xo’jalik, otaliq
tashkilotlar va o’quv muassasalarining moddiy-texnik negizidan foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Mehnat ta`limi va kasb tanlash ishlarini tashkiliy, iqtisodiy, ilmiy-padagogik
boshqarish ishlarini takomillashtirish.
Respublikamizda 18 yoshgacha bo’lgan 10,4 mln. yoshlarning mehnat ta`limi va
kasblarga yo’naltirishnig yagona markaz va hududiy kasbga yo’naltirish xizmati
markazlari tomonidan boshqarilishi, aholining bandlik xizmati va Mehnat Vazirligi
bilan birga ma`lumotlar Banki tashkil etilishini taqozo etadi. YOshalrning mehnat
ta`limi va kasblarga yo’naltirishning dolzarb muammolarini tadqiq etadigan
ilmiy-uslubiy markaz (yoki bir necha xududiy markazlar) tashkil etish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’quvchilarning mehnat ta`limi va kasblarga
yo’naltirishning yagona maqsadli tizimini yaratish, axborotlar bankini tashkil etish shu
sohani tartibga solishdagi dastlabki amaliy qadamlar hisoblanadi.
Bolalar mehnati yuklamalarni me`yorlash topshiriq va vazifalarni yosh, shaxsiy,
jismoniy, aqliy xususiyatlariga qarab belgilash. Qizlar va o’g`il bolalar mehnatining
xususiyatlari, mehnat sharoitida mahalliy omillarni hisobga olish, mehnat xavfsizligi
(texnika, elektr, yong`in, suv, gaz, transportda yurish xavfsizligi) va sanitariya-gigiena
qoidalariga rioya etish maxsus kiyimlar va jihozlar ta`minotini yo’lga qo’yish
moliyaviy va huquqiy kafolotlanishi lozim.
Mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish iqtidorli yoshlarni o’z kasbiy ko’nikma va
malakalarni taqsimlashtirishga mamlakat va chet ellar ilg`or texnologiyalari bilan
tanishtirish bolalar mehnati mahsulotlari ko’rgazmalarni tashkil etishga sharoit
yaratish shu sohadagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlardan hisoblanadi. Bu
borada magistrlar mazkr ishlarga ilmiy izlanish mavqeini berishda quyidagilarni
67
inobatga olishi zarur:
- O’zbekiston Respublikasining tabiiy iqlimi, aholisining yashash tarzi, milliy va
mahalliy xususiyatlarini hisobga olgan holda umumta`lim maktablarida mehnat
ta`limiga yo’naltirishning majmuaviy maqsadi dasturini amaliyotga tadbiq etish
quyidagilarni ko’zda tutadi:
Uzluksiz ta`lim tizimida mehnat ta`limining davlat standartlarini ishlab chiqish;
Uzluksiz ta`limning boshlang`ich ta`lim bo’g`ini uchun (1-4 sinflar) mazkur
sohaning o’quv-uslubiy majmuasini ishlab chiqish;
Tayanch ta`limi bosqichi uchun (5-9 sinflar) xalq ta`limi tizimining turli
muassasalariga mo’ljallangan o’quv metodik majmualarni ishlab chiqish;
Kasb-hunar kollejlariga mo’ljallangan mehnat va kasb ta`limining uzluksizligini
ta`min etuvchi variantli blok-modulli ilmiy-metodik majmuasini yaratish.
Mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish ishlarining pirovard maqs adli milliy
rivojlanish g`oyalariga sodiq, mehnat bozoridagi o’quvchini mehnat ta`limi olishga
mavjud bo’lgan usullardan foydalanishga maslahat beriladi.
O’quvchilarning aniq bir qiziqqan kasbini tanlashda, uning tarbiya asoslariga
alohida e`tibor berilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, yog`ochga ishlov berish
texnologiyasidagi kasblar (duradgor, beshikchi, yog`och o’ymakori, mebel
tayyorlovchi va hakozo). Agar bir kasb yuzasidan o’quvchilar axborotga ega bo’lsa,
uning tanlagan kasbiga moslashishi tez va mustahkam bo’ladi.
Magistrantlar diqqatini mehnat ta`limi va tarbiyasini kasb-hunarga yo’naltirishda
uni bevosita hamda bilvosita davomi – tadbirkorlik faoliyati bilan uzviyligini
tushuntirishga jalb qilish lozim. CHunki, hozirgi kunda tadbirkorlik tushunchasi
hayotning barcha sohalarida, shu jumladan ta`limning, ayniqsa, mehnat ta`limi hamda
kasb tanlashda o’z aksini topmoqda. Zero, tadbirkorlik hayot talabiga aylanib
bormoqda. SHunday ekan, tadbirkorlik to’g`risida tushunchaga ega bo’lish,
tadbirkorlik malakalarini shakllantirish uchun ta`lim tizimi xodimlari tadbirkorlik
psixologiyasi hamda pedagogikasi to’g`risidagi bilimlarga ega bo’lishlari, mehnat
ta`limi o’qituvchisi hamda kasbga yo’naltiruvchi uchun majburiy-zarurdir.
SHundan sung, magistrlarning ilmiy izlanishi hamda ilmiy pedagogik jihatdan
68
o’qishida munosabat ta`sirli va jiddiy bo’ladi. Masalan, magistrlik dissertatsiyasi
uchun tanlangan mavzuga ―Kasbga yo’llash maqsadida o’quvchilarning shaxsini
o’rganish‖da uning iqtisodiy ta`lim fanlarini o’qitishning metodologik muammolariga
yo’naltirilishi, ―kasb‖, ―kasb tanlash‖, ―kasb tanlashga yo’naltirish‖, ―tanlagan kasbiga
moslashtirish‖ hamda ―kasb tanlashning pedagogik masalalari‖ shu mavzuga oid ko’p
muammolarni o’z echimiga olib kelishi mumkin. Unda, tarixiylik, fundamentlilik,
qadriyatlarga asoslanganlik hamda ustivor yo’nalishlar belgilanganligi yuzasidan olib
borilgan tadqiqotlar hamda ularda qo’lga kiritilgan ijobiy natijalar qo’yilgan talablarga
javob bera oladi.
|
