Kasbiy tarbiya shaxsni shakllantirish jarayonidir. Tarbiyaning tarkibiy
qismlariga: mafkuraviy, ekologik, mehnat, axloqiy, jismoniy, aqliy va estetik
tarbiyalar kiradi. Kasbiy tarbiya dars va darsdan tashqari faoliyat jarayonida amalga
oshirilib, kasbni o’zlashtirish bo’yicha o’quv-tarbiya jarayonini pedagogik yo’naltiradi.
SHunday qilib, kasbiy tarbiyaning bosh maqsadi o’quvchilarning mehnatga va kasbiy
faoliyatga bo’lgan ehtiyojlarini shakllantirishdan iboratdir.
Kasbga yo’naltiruvchi xonalar – maktabda o’tkazilayotgan kasbga yo’naltirish
ishlarining markazi bo’lib, quyidagi vazifalarni bajaradi:
- o’quvchilarni xalq xo’jaligi tarmoqlari va mehnatning kasbiy bo’linishi bilan
tanishtiradi;
- ishlab chiqarish kasblarini targ`ib qiladi,
- maktablarni bitirib chiqqan yigit va qizlarni ishga joylashtirish to’g`risida,
o’quv yurtlariga talabalar qabul qilish qoidalari haqida axborotlar beradi.
Kasbga yo’naltiruvchi maktab xonalarining faoliyati quyidagilardan iborat: u
o’quvchilar uchun metodik sektsiyalar, kengashlar va konferentsiyalar, seminarlar
tashkil qiladi, ma`ruzalar o’qishni uyushtiradi, tematik konferentsiyalar, kasb-hunar
kollejlari va akademik litseylar, bazaviy hisoblanadigan korxonalarga tematik
sayohatlar tashkil qiladi, ilmiy-texnikaviy filmlarni va o’quv filmlarini namoiy qiladi,
o’quvchilar bilan ishlash metodlari to’g`risida sinf rahbarlari uchun, maktab shifokori
va o’smirlarning shifokori uchun doimiy ishlaydigan va davriy ko’rgazmalar,
seminarlar, ota-onalar uchun ma`ruzalar uyushtiradi, maktablar uchun kasbga
yo’naltirishga oid metodik materiallar tayyorlaydi va yuboradi, kasbga yo’naltirishga
doir tavsiya etiladigan adabiyotlarning ro’yxatini tuzadi.
53
Kasbga yo’naltiruvchi maxsus xonalarda stendlar, ko’rsatmali qurollar bo’lishi
lozim.
Kasbga yo’naltirish ishini amalga oshirishda boshqaruv tizimi xodimlarining
malakasini oshirish masalasiga muhim o’rin beriladi. Boshqaruv tizimini kasbga
yo’naltirish rahbar hoimlarining mazmun jihatidan xilma xil ishlari asosiy o’rin olishi
lozim.
Kasb tanlashga ijobiy ta`sir o’tkazayotgan maktab o’qituvchilari va
ota-onalarning roli ancha oshdi. Biroq shuni ham tan olish kerakki, 8-9 sinflarning
talaygina o’quvchilari moddiy ishlab chiqarish sohasidan tashqari kasblarni tanlashni
orzu qilmoqdalar.
Tahlil ma`lumotlari shuni ko’rsatadiki, maktab, oila va ishlab chiqarish jamoalari
birgalikda sobitqadamlik bilan ish olib borganliklari tufayli o’quvchilarning ishchi
kasblarini egallashga ijobiy munosabatda bo’lishi o’sib bormoqda va kasbga bo’lgan
qiziqishlar barqarorlashmoqda.
Mehnat ta`limi darslarining qo’yilishi yaxshilanganligi, ustaxonalarning ishlab
chiqarish – o’quv, asbob-uskunalari bilan ancha to’ldirilganligi, kasbga
yo’naltirishning faol metodlaridan foydalanilganligi, bitiruvchi o’quvchilarning kasb
tanlashga mas`uliyatni sezib munosabatda bo’layotganliklari ishchi kasblari nufuzini
40 foizdan 80 foizgacha ko’tarish imkonini berdi.
Amaliy mashg`ulotlarning birmuncha mazmunli va qiziqarli tashkil etilganligi
hamda maktabda, o’quv ishlab chiqarish kombinatida va bazaviy korxonalarda 8-9 sinf
o’quvchilarining unumdor mehnati uchun yaxshi moddiy baza yaratilganligi tufayli
ana shunday ahvolga erishish mumkin.
YUqori sinf o’quvchilarining hayotiy rejalarini o’rganish maktab va yoshlar
tashkiloti butun jamoaning ishi bo’lib, onglilik, mustaqillikni tarbiyalash va kasbiy
ahamiyatga molik qiziqishlarni shakllantirish maktablarni bitirib chiquvchi yoshlarga
pedagogik yordam berishni ko’zda tutadi.
YOshlarni asosiy qismini akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga hamda
ayrimlarini ishga joylashtirish tajribasidan shu narsa ma`lumki, o’quvchilarning
54
hammasi to’qqizinchi sinfni tamomlaganlaridan so’ng o’qishni asosiy qismi: 15%
akademik litsey, 85% kasb-hunar kollejlarida davom ettirmoqchilar.
SHunday qilib, maktab o’quvchilarini faol kasbga yo’naltirish ishi bilan bog`liq
holda mehnatga tayyorlashning asosiy bosqichlari:
- mavjud bilimlarni barqaror qiziqishlar va umumiy manfaatni ko’zlab mehnat
qilish istagi manbaiga aylantirishga;
- har bir maktab o’quvchisining mehnat ahamiyatini va mamlakat turmushida
uning rolini chuqur anglashiga;
- o’quvchilarda avvalo bo’lg`usi kasbni tanlashga samarali psixologik ta`sir
o’tkazadigan mehnat malakalarini rivojlantirishga;
- maktab o’quvchilarida kasb jihatidan muhim shaxsiy xislatlarini
(mustaqillikni, tashabbusni, jamoa oldida mas`uliyat hissini sezishni, erga, korxonaga,
jonajon o’lkaga muxabbatni) tarbiyalashga ko’maklashmoqda.
Tushuntirish ishini tsexda, dastgoh yonida, ta`mirlash ustaxonasida,
mexanizatsiyalashgan chorvachilik fermasida, texnik xizmat ko’rsatish punktlaridagi
unumdor mehnatda o’quvchilarni faollashtirish bilan qo’shib olib borish ishchi
kasblarini tanlashdagi psixologik to’siqni bartaraf etishning asosiy vositasidir.
Respublika yoshlarni kasbga yo’naltirishni boshqarish tizimining tarkibi quyidagi
bosqichlar bo’yicha rivojlanadi:
1-bosqichda. Kasbga yo’naltirishning samarali shakl va metodlarini izlash.
Amaliy faoliyatini asosan tuman doirasida maktab va kasb-hunar kollejlarida olib
boriladi. Umumiy ta`lim maktablari va kasb-hunar kollejlarida kasbiy yo’naltirish
bo’yicha kengashlar, uchrashuvlar, kechalar, bahslar tuman xalq ta`limi bo’limlari
huzurida esa kasbga yo’naltiruvchi kengashlar tashkil qilinadi. Qishloq yoshlarini
dehqonchilik fermerlar kasblariga yo’naltirish borasida maktab, qishloq kasb-hunar
kollejlari jamoa va davlat xo’jaliklarini birgalikda ishlashiga asos solinadi.
2-bosqichda. Respublika miqyosida boshqaruv tizimi bo’g`inlarini shakllantirish
harakatlari amalga oshadi. Kasbga yo’naltirish bo’yicha respublika, viloyat, shahar va
tuman kengashlari, o’quvchilar orasida kasblar bo’yicha musobaqalar tashkil qilinadi.
55
3-bosqichda. Kasbga yo’naltirish bo’yicha amaliy faoliyatning mazmuni va
metodlari takomillashtiriladi. Arxivdagi tegishli materiallar o’rganiladi. Bu tadbirlar
boshqaruvning barcha bo’g`inlarida kasbga yo’naltirish ishlarini muayyanlashtirish
imkonini beradi.
Natijada, respublikada tarkib topgan kasbga yo’naltirish boshqaruvi tizimining
umumlashtirilgan sxemasini tuzish va uni taxlil qilish asosida quyidagi xulosalarni
chiqarish mumkin bo’ladi:
Birinchidan, barcha tarmoq vazirliklari, idoralar, o’quv muassasalari, shulardan:
maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar kasbga yo’naltirish tizimiga
qamraladi;
Ikkinchidan,
kasbga
yo’naltirish
ishlarining
barcha
bo’g`inlari
muvofiqlashtiriladi va ularning o’zaro aloqasi yo’lga qo’yiladi;
Uchinchidan, boshqarishning har bir bo’g`iniga yuklangan vazifalar aniqlanadi.
Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot institutida, Respublika ta`lim markazida
mehnat ta`limi va boshqa bo’limlar faoliyat yuritmoqda.
Kasbga yo’naltirish bilan shug`ullanuvchi yangi tuzilgan va qayta tashkil qilingan
bo’limlarning vazifasi tuman, viloyat va respublika miqyosida rahbarlikning tashkiliy
tajribalarini umumlashtirishdan, kasbga yo’naltirish boshqarmasi bo’g`inlari ishini
kuchaytirishning tashkiliy-metodik tadbirlarini ishlab chiqish va tajribada tekshirib
ko’rishga yo’naltirilgan.
SHu tariqa respublikada kasbga yo’naltirishning boshqarish tizimining tarkib
topishi va rivojlanishi xalq xo’jaligini malakali kadrlarga talab-ehtiyojini hisobga olib,
kasb tanlashda o’g`il va qizlar yordam berishi: kasbga yo’naltirish ishini rejalashtirishi,
uning mazmunini belgilash, vazirliklar, idoralar, muassasalar, korxonalar bilan birga
ta`lim
muassasalarining
birgalikdagi
kuch-g`ayratlarini
muvofiqlashtirishga
qaratilgan.
Kasbga yo’naltirishni ilmiy boshqarishni hukumat, korxonalar va tashkilotlarning
ishchi reja asosida tayyorlash va yoshlarni ishchi kasblariga yo’naltirish sohasidagi
harakatlari tizimi deb hisoblash lozim. SHu boisdan kasbga yo’naltirish ishining
tashkilotchilari faqat tarmoqlarning emas, balki ayrim korxonalarning ham kadrlarga
56
talab-ehtiyojlarini bilishlari va shu haqda maktablar va o’qituvchilarga axborot berib
turishlari, amaliy tadbirlar dasturini ishlab chiqishlari va uni bajarish uchun kuch va
mablag`larni safarbar etishlari, boshqaruv tizimining barcha bo’g`inlarida nazorat
o’rnatishlari va ularga yordam berishlari lozim.
Bu borada maktab bitiruvchilari uchun mehnat va kasbgacha tayyorgarlik
yo’nalishi (soha va kasbkorlik) bo’yicha o’qish va ishga joylashtirish imkoniyatlari
kengroq.
Mehnat va kasbgacha tayyorgarlikni o’qituvchilar, muhandis-muallim,
usta-hunarmandlar bilan ta`minlash va ularni kasbiy va shaxsiy imkoniyatlarini
oshirishga sharoitlar mavjud.
YUqoridagilarni hisobga olgan holda mehnat ta`limi, tarbiyasi va kasb tanlash
ishlari quyidagi bosqichlar asosida rivojlanadi:
1-bosqich. Bu davrda davlatning yangi iqtisodiy munosabatlarga o’tish siyosatida
muhim zveno bo’lib maydonga chiqadigan mehnat ta`limi, tarbiya va kasb tanlash
ishlari uyg`unlashgan tizimi uchun ximoyaviy chora-tadbirlar talab qilinadi. Mehnat
ta`limi, tarbiya, kasb tanlash ishlarining bu davrdagi asosiy vazifalaridan biri mehnat
bozorini malakali raqobatbardosh ishchi kuchi bilan ta`minlash, mazmunini
muvofiqlashtirish, o’quvchilar uchun ma`lum darajada ijtimoiy kafolatlarni amalga
oshirishdir.
2-bosqich. Iqtisodiy vaziyatning barqarorlashtirilishi va rivojlangan mehnat
bozori shakllanishining boshlang`ich davri bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich
davomida tajribalar jarayonida sinovdan o’tkazilib ma`qullangan yangi turdagi
maktablar, maktablararo o’quv-ishlab chiqarish kombinatlari, mehnat va gimnaziyalar,
bozorning aniq ehtiyojlarini qondirish hamda uzoq maqsadlarga qaratilgan mehnat va
kasbkorlik ta`limining yangi ko’rinishlari faoliyati huquqiga ega bo’lish va real keng
qo’llash lozimdir.
3-bosqich. Respublikada bozor munosabatlarini uzil-kesil barpo etish davriga
mos keladi.
Bu o’rinda xalq ta`limining mukammalligi, o’qish-o’qitish ishlarini mustaqillik
talablari asosida isloh qilish va yaxshilash, yangi avlod ta`lim-tarbiyasining ma`no va
57
mazmunini kengaytirish uchun bilimdon, mustaqillik g`oyasi, mafkurasi va
ma`naviyati bilan qurollangan o’qituvchi-xodimlar tayyorlash zarurligini hamisha
esda tutish zarur. SHu vazifa va muammolarni hal etish to’g`risida O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov shunday deydi: ―nafaqat umumiy ma`lumot va
tarbiyani, balki kadrlarning kasbkorga yo’nalish olishini, ularni tayyorlash – qayta
tayyorlash va malakasini oshirishni o’z ichiga oluvchi yagona uzluksiz milliy ta`lim
tizimini yaratish vazifasi qo’yilmoqda‖
1
.
Bu borada magistrantlar qayd etilgan fikrlarni o’zlarining izlanishi va magistrlik
dissertatsiyalarida boyitib, kengaytirib va chuqurlashtirib ifodalaydilar. Unda
o’quvchilarni kasbga yo’naltirish, kasb tanlash, tanlagan kasbiga moslashtirish
jarayonida ―kasbiy layoqat va uni tiklanish muassosi‖ga e`tiborni qaratishlari lozim.
Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik tamoyillari: insonparvarlik, fanlararo
aloqa, asoslanganlik va isbotlilik, tadqiqotlarda evristik va nazariy izlanishlar
nisbatining o’zaro mutanosibligi o’z aksini topishi lozim.
Magistrantlarni o’qitish texnologiyasida muhim o’rin egallashi lozim bo’lgan
o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirilishida pedagogik madaniyat, umuman
madaniyatda bo’lganidek, predmet hosila va texnik-texnologik jihatlar mavjudligiga
batafsil to’xtash lozim, shunda mazkur mavzuning ko’p echimlari o’z javobini topadi.
| 