Jahon adabiyoti va uning evolyutsiyasi

JAHON ADABIYOTI VA UNING EVOLYUTSIYASI

Jahon adabiyoti deganda umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘lgan va ularni yaratgan madaniyat yoki millatdan tashqari jozibali deb hisoblangan adabiyotlar tushuniladi. Jahon adabiyoti turli madaniy va tarixiy harakatlar ta’sirida shakllangan va uning evolyutsiyasiga siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va texnologik o‘zgarishlar kabi turli omillar ta’sir ko‘rsatgan.

Jahon adabiyotining evolyutsiyasi: Jahon adabiyoti evolyutsiyasini qadimgi davrlarga borib taqalsa bo‘ladi, u yerda hikoyachilikning og‘zaki ijodi hukmron bo‘lgan. Bu an’ana hikoya, mif va rivoyatlarning avloddan-avlodga og‘zaki rivoyat orqali o‘tishi bilan ajralib turardi. Ma'lum bo'lgan eng qadimgi adabiyot asarlari orasida Mesopotamiyada Gilgamishning epik she'rlari va Qadimgi Yunonistonda "Iliada" va "Odisseya" mavjud

Yozuv tizimlarining ixtirosi hikoyalarni doimiy shaklda yozib olish imkonini yaratib, adabiyotda inqilob qildi. Bu hukmron madaniy-tarixiy harakatlar asosida turli davrlarga bo'lingan yozma adabiyotning paydo bo'lishiga olib keldi.

Sofokl pyesalari, Shekspir pyesalari kabi asarlarni o‘z ichiga olgan mumtoz adabiyot an’anaviy adabiy shakl va tuzilmalarga sodiqligi bilan ajralib turadi. Uyg‘onish davrida adabiyot o‘sha davrning gumanistik qadriyatlarini aks ettirish uchun rivojlanib, individuallik va inson tajribasiga e’tibor qaratdi.

Romantik davr, Uilyam Vordsvort va Samuel Teylor Kolerij asarlarida ko'rinib turganidek, hissiyotlar va individual tasavvurlarni o'rganishga o'tishni ko'rdi. 20-asrda shakl bilan tajriba o'tkazish va an'anaviy adabiy konventsiyalarni rad etish bilan tavsiflangan modernizm paydo bo'ldi.

Klassik antik davrda Gomer, Virgil, Ovid kabi qadimgi yunon va rim yozuvchilarining asarlari Gʻarb adabiyotining asosiy matnlariga aylandi. Yunonlar tragediya va komediya janrlariga asos solgan boʻlsa, rimliklar epik sheʼriyat va satiraning rivojlanishiga hissa qoʻshgan. Bu asarlar butun o‘rta asrlar va Uyg‘onish davrida ko‘p o‘qilgan va taqlid qilingan bo‘lib, bugungi kunda ham o‘rganilib, moslashtirilmoqda.

Oʻrta asrlarda yangi adabiy janrlar, jumladan, romantika va allegoriya paydo boʻldi. Dante, Choser, Bokkachcho kabi o‘rta asr adiblari ijodida o‘z davrining ijtimoiy va madaniy qadriyatlari o‘z aksini topgan, xalq tili adabiy an’anasining rivojlanishiga xizmat qilgan. Bu davrda arab va fors adabiy an’analari ham rivoj topib, “Ming bir kecha”, “Ruboiylar” kabi ta’sirli asarlar yaratdi.

Zamonaviy jahon adabiyoti adabiy ishlab chiqarish va iste'molning globallashuvi bilan ajralib turadi, chunki asarlar tarjima qilinib, turli madaniyatlar va tillar o'rtasida taqsimlanadi. Internet shuningdek, yozuvchilarga global auditoriyaga erishish imkonini berdi va raqamli adabiyot va ijtimoiy media adabiyoti kabi adabiyotning yangi shakllarini yaratishga yordam berdi.

Jahon adabiyoti turli davrlardagi madaniy, tarixiy va texnologik o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiruvchi vaqt o‘tishi bilan rivojlanib bordi. Qadimgi og‘zaki ijoddan tortib zamonaviy raqamli adabiyotgacha jahon adabiyoti butun dunyo bo‘ylab odamlar uchun ilhom, o‘yin-kulgi va ma’rifat manbai bo‘lib qolmoqda.