|
Tаdqiqоt nаtijаlаrining аprоbаsiуаsi
|
| bet | 8/19 | | Sana | 21.02.2024 | | Hajmi | 156,51 Kb. | | #159955 |
Bog'liq Автореферат Исмоилов С 21.09.23Tаdqiqоt nаtijаlаrining аprоbаsiуаsi. Tаdqiqоt nаtijаlаri jаmi 9 tа, jumlаdаn 4 tа хаlqаrо vа 5 tа rеspublikа miqiуоsidаgi аnjumаnlаrdа muhоkаmаdаn о‘tkаzilgаn.
Tаdqiqоt nаtijаlаrining е’lоn qilingаnligi. Dissеrtаsiуа mаvzusi bо‘уichа jаmi 15 tа ilmiу ishlаr, shulаrdаn, 1 ta monografiya, О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Оliу аttеstаsiуа kоmissiуаsining dоktоrlik dissеrtаsiуаlаri аsоsiу ilmiу nаtijаlаrini е’lоn qilish uchun tаvsiуа еtilgаn nаshrlаrdа 9 tа mаqоlа, jumlаdаn 6 tаsi rеspublikа vа 3 tаsi хоrijiу jurnаllаrdа chоp еtilgаn.
Dissеrtаsiуаning tuzilishi vа hаjmi. Dissеrtаsiуа kirish, uch bоb, хulоsа, fоуdаlаnilgаn аdаbiуоtlаr rо‘ухаti, ilоvаlаrdаn ibоrаt bо‘lib, ishning umumiу hаjmi 128 bеtni tаshkil еtаdi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Kirish qismida mavzuning dolzarbligi va zarurati, muammoning o‘rganilganlik darajasi, ilmiy yangiligi asoslangan, tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi, ob’yekti, predmeti, metodlari, maqsadi va vazifalari aniqlangan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati, amaliyotga joriy qilingani, aprobatsiyasi, nashr etilgan ishlar, tadqiqotning tuzilishi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan.
Dissertatsiyaning «Ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinitslarining nazariy asoslari va ahamiyati» deb nomlangan birinchi bobida ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatning pedagogik amaliyotdagi holati va uni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplarning ta’siri, ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplari tushunchasi va huquqiy asoslari, ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishning ijtiomiy sheriklik prinsiplari amal qilishining ijtimoiy-pedagogik monitoringi tahlil qilingan.
Jahon tajribasi ijtimoiy tinchlik va xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi hamkorlik sharoitidagina jamiyatda uyg‘unlikka erishish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mumkinligiga ishonch hosil qilish imkonini beradi. Ushbu sub’yektlar o‘rtasida, shuningdek ular bilan davlat o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarning muvofiqlashtirilishi rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda ijtimoiy sheriklik instituti nomini olgan ijtimoiy munosabatlarning butun tizimini tashkil etadi15. Amalda, ijtimoiy sheriklik sinf yoki shaxsning har qanday diktaturasiga alternativa bo‘lib, ijtimoiy nizolarni hal qilishning madaniyatli (tinch) usuli hisoblanadi. Ijtimoiy sheriklik tizimidagi har qanday nizolarni hal qilish usuli murosaga kelish, mehnat munosabatlarining barcha ob’yektlari manfaatlarini tinch muzokaralar va o‘zaro imtiyozlar orqali muvofiqlashtirishdir.
Ta’lim sohasidagi ijtimoiy sheriklik-bu davlatimizda mulkchilik shakllarining o‘zgarishi munosabati bilan paydo bo‘lgan nisbatan yangi kategoriya bo‘lib, uning maqsadi o‘zaro munosabatlarning alohida turi hisoblanadi. Markaziy va mahalliy ijro yetuvchi hokimiyat organlari bilan kasb-hunar va texnik ta’lim muassasalari, ish beruvchilar birlashmalari, kasaba uyushmalari, mulkchilik va bo‘ysunish turli shakllarini korxonalar, bandlik xizmati organlari, boshqa manfaatdor hamkorlar, bu jarayonda barcha ishtirokchilar manfaatlarini maksimal muvofiqlashtirish qaratilgan16. Zamonaviy sharoitda ta’lim muassasalari mamlakat iqtisodiyot tarmoqlari talablariga javob bera olmaydi. Buning sabablari ko‘p bo‘lib, ular orasida: qoniqarsiz resurs va ta’lim islohoti uchun moliyaviy qo‘llab-quvvatlash; o‘qituvchilarning kasbiy malakasi darajasining o‘quvchilarni tayyorlash sifatiga qo‘yiladigan talablardan orqada qolishi; ma’naviy va jismoniy jihatdan eskirgan moddiy-texnik bazaning axborot va texnologik rivojlanish talablariga mos kelmasligi; iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish istiqbollari to‘g‘risida ma’lumotlarning yetishmasligi; xodimlarning kasbiy malakasi va malakasi malakali ishchilarni kasbiy tayyorlashda yangi ish turlarining ehtiyojlari sanoatning mazmuniga muvofiq va hokazo.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda “ijtimoiy sheriklik” tushunchasi olimlar tomonidan ta’lim muassasalari va ish beruvchilar o‘rtasidagi hamkorlikning tashkiliy shakli, ularning o‘zaro munosabatlari va ta’lim muassasasining pedagogik tizimidagi o‘rniga qarab, o‘quv jarayonini ta’lim sifatini ta’minlaydigan aniq sharoitlar bilan ta’minlash uchun belgilanadi. Kasbiy ta’lim Davlat ta’lim standartlari va ish beruvchilarning talablari talablariga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Shu bilan birga ta’lim jarayonlari, xususan huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirish tadbirlari orasida ijtimoiy sheriklikning o‘rni va ahamiyati ham yuqoridir. “Ijtimoiy sheriklik” iborasi “ijtimoiy” tushunchalaridan singdirilgan bo‘lib, u ijtimoiy, ya’ni odamlar hayoti va ularning jamiyatdagi munosabatlari bilan bog‘liq va “sherik” (fransuzcha partiya so‘zidan) - birgalikdagi faoliyat ishtirokchisi degan ma’noni anglatadi17. Ijtimoiy sheriklik tizimining faoliyati davlat hokimiyati organlari, tadbirkorlar va kasaba uyushmalari o‘rtasidagi manfaatlarni muvofiqlashtirish va odamlarning ijtimoiy va mehnat faoliyatidagi muammolarni hal qilishga qaratilgan hamkorlikning uch tomonlama asosida amalga oshiriladi18. Ijtimoiy sheriklik tizimining shakllanishi uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Ijtimoiy sheriklik tushunchasining asoschilari ingliz iqtisodchisi J. S. Miles, fransuz iqtisodchilari J. B. Say va F. Basta hisoblanadi.
Ijtimoiy sheriklik munosabatlari jamoaviy xarakterga yega bo‘lib, ular tomonlarning jamoaviy manfaatlariga asoslanadi. Ijtimoiy sheriklik umumiy tabiati uch jihatdan namoyon bo‘ladi: bandlik sohasida barcha sub’yektlarining umumiy qiziqish mavjudligi; bu sohada jamoa munosabatlari mavjudligi; sanaga ijtimoiy sheriklik tomonlarning umumiy tuzilishi, ijtimoiy sheriklik yeng rivojlangan tizimi Germaniyada mavjud, Avstriya, Shvesiya. Kamroq darajada u AQSh va Yaponiyada ishlab chiqilgan. Ijtimoiy sheriklik tizimi rivojlanmagan mamlakatlarda umuman mavjud yemas. “Ijtimoiy sheriklik” atamasi 1991 yil oxiridan boshlab ijtimoiy va mehnat munosabatlarini tartibga solish amaliyotiga kirdi19. S.Ukrainesning fikriga ko‘ra, ijtimoiy sheriklikning ob’yekti ijtimoiy-iqtisodiy va mehnat spektrining barcha masalalaridir, chunki bir yoki bir nechta moddaga mos kelish mumkin emas. ijtimoiy sheriklar tomonidan bitimlar tuziladigan hayotiy yo‘nalishlar; qonun hujjatlarida ijtimoiy va mehnat munosabatlarining to‘liq ro‘yxati mavjud emas, shaxsiy mehnat munosabatlaridan tashqari, ijtimoiy va mehnat munosabatlariga bandlik, ijtimoiy sug‘urta, ijtimoiy ta’minot, sog‘liqni saqlash, kasb-hunar ta’limi, uy-joy, mehnat bozorini tartibga solish, iste’mol bozoridagi narxlar va boshqalar kiradi20.
Umumiy ma’noda, ijtimoiy sheriklik mavzusi ijtimoiy sheriklar kelishuvga yerishish zarur deb hisoblaydigan ijtimoiy hayotdagi har qanday ijtimoiy-iqtisodiy mazmundagi masala bo‘lishi mumkin. Ya’ni, ijtimoiy sheriklik jamoaviy mehnat munosabatlari sub’yektlarining faoliyati prinsipi va huquqiy institut sifatida qaralishi mumkin. Ijtimoiy sheriklik huquqiy institut sifatida ijtimoiy sheriklar - xodimlar va ularning vakillarining mehnat jamoalari (kasaba uyushmalari va boshqa vakillar) va ish beruvchilar va ularning vakillari, shuningdek ushbu sub’yektlarning mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, bandlik sohasidagi kasb ta’limi va jamoaviy mehnat nizolari (nizolari) ni hal etish masalalari.
Dissertatsiyaning «Ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplarini qo‘llashning tajriba-sinov ishlari» deb nomlangan ikkinchi bobida tajriba-sinov ishlarining maqsadi, vazifalari va tashkil etilishi, ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtiomiy sheriklik prinsiplarini qo‘llashga oid pedagogik metodlarni rivojlantirish, ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplarini tatbiq etishning modellari o‘rganilgan.
Axborot agentliklari, ijtimoiy tarmoqlar va televizion kanallar tomonidan kishining ongi va shuuriga turlicha axborotlar bilan ta’sir qilish kattalar va bolalar ongida tartibsizlikni keltirib chiqaradi. Bolalikdan sheriklik pedagogikasi tamoyillariga asoslangan tanqidiy fikrlashni tarbiyalamasdan turib, tahlil qilish, ob’yektiv xulosalar chiqarish, tinglash va anglay olishga qodir bo‘lgan; konstruktiv muloqot va bag‘rikenglikka asoslangan munozara olib borishga qodir bo‘lgan avlodni tarbiyalash mushkuldir. Shu sababli, maktablarining har qanday o‘quvchisining kamida bir kuni tahlil qilinsa, dars va tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llanilayotgan barcha ta’lim va tarbiya usullari o‘rinli va to‘g‘ri yoki yo‘qligini haqida chuqur mulohaza yuritishga asos bo‘ladi. Afsuski, maktab o‘quvchilarining bilimi, dunyoqarashi va saviyasining tashxisi quvonarli natijalarni taqdim etmaydi. Sinf rahbari o‘zining tarbiyalanuvchilariga nima kerakligini aniq bilishiga, juda qiziqarli tadbirlarni rejalashtirayotganiga va o‘tkazayotganiga qat’iy ishongan bir paytda, maktab o‘quvchilari mutlaqo boshqacha xayolda bo‘ladilar. Ochig‘ini aytganda: ko‘pincha sinf (tarbiya) soatining shakli - suhbat hisoblanadi Bolalar sayr va ekskursiyalar, diskoteka yoki ko‘ngilochar dasturlarni xohlashadi ("sinf rahbari bolalar nigohida" so‘rovnomasi natijalariga ko‘ra). Ko‘pincha o‘qituvchi o‘zini har bir narsada apriori eng yaxshisiman deb hisoblaydi, chunki o‘quvchilarga qaraganda uning yoshi katta, tajribali, aqllidir . Maktab o‘quvchilari esa yonlarida bahslashish mumkin bo‘lgan do‘sti, maslahatchisi, sherigini ko‘rishni xohlashadi, zero, barchaga ma’lumki haqiqat shu tarzda tug‘iladi21.
Amerikalik psixoterapevt K.Rojersning22 so‘zlariga ko‘ra, bolalar tanlash huquqiga ega bo‘lishlari kerakligi ularning erkinliklarini anglatadi. O‘quvchilar darsiga qatnashishlari lozim bo‘lgan o‘qituvchi ham ularga shunday imkoniyat berishi mumkin, albatta. Qo‘rquv va ko‘nikish, o‘qituvchining qarorlarini so‘zsiz bajarish emas, balki o‘zaro hurmat va ishonch – bu o‘qituvchi va talaba munosabatlarining asosidir. YEvropa maktablari mana shu tamoyil asosida uzoq vaqt davomida ishlab kelishmoqda va bu ijobiy tajriba asosida ishlashga mamlakatimizda ham harakat qilib kelinmoqda.
Bolaning manfaatlarini hisobga olgan holda dars yoki tarbiyaviy tadbirni loyihalashtirish har bir o‘qituvchining vazifasidir. Biroq, bu hamma uchun mumkinmi? Har bir o‘qituvchi ishonch bilan barcha o‘quvchilar uning darsi yoki sinf soatidan manfaatdor edi, deb ayta oladimi? Afsuski, ba’zi o‘qituvchilar uchun ancha oldin unutilgan, tarbiya usullarining “ustqurmasi” mavjud: shikoyat qilinishi mumkin bo‘lmagan qat’iy ohang, qattiq qarash, ba’zan hatto qichqiriqni qo‘msash hollar uchraydi. Maktab bunday o‘qituvchilar bilan xayrlashishi kerak. Qanday qilib insonni qadr-qimmatini kamsitish orqali tarbiyalash mumkin?
Shuning uchun har bir sinf rahbari o‘z sinfi bilan ishlashni rejalashtirayotganda, avvalo, shogirdlari nimani xohlashini, nima bilan shug‘ullanishini, qanday yashashini so‘rashi kerak. Har bir o‘quvchi shaxs hisoblanadi va aynan shu postulatni bir daqiqaga unutmaslik kerak. Har bir tarbiyaviy tadbir samarali bo‘lishi zarur: o‘qituvchi istagan barcha sa’y-harakatlarni nimaga yo‘naltirayotganini aniq bashorat qilishi lozim.
Sinf rahbari shogirdlarini boshqa odamlar bilan birga yashashga, bir-biriga yordam berishga, bolalarning qobiliyatlari va iste’dodlarini ochib berishga, ularni rivojlantirishga o‘rgatishi kerak. Biz bolaga diqqat bilan qaraymiz: bugungi kunda uning xavotirli kayfiyati qanday? O‘zingizga tashqi tomondan qarash, xatti-harakatlaringiz va harakatlaringizni tahlil qilish juda foydali. Tinglaydigan, tushunadigan, maslahat beradigan, yordam beradigan jilmayuvchi o‘qituvchi –aynan mana shunday o‘qituvchini o‘quvchilar kutmoqda.
“Siz bilan maslahatlashmoqchiman ...”, “Menga yordam bering ...”, “Siz nima deb o‘ylaysiz ...”- ushbu aloqa usuli bolalarni sheriklik munosabatlariga tayyorlaydi, ularda hamkorlikni rag‘batlantiradi.
Har doim optimist bo‘lish, boshlangan ishning muvaffaqiyatiga ishonish va bolalarda bu ishonchni ilhomlantirishingiz kerak (“sizda albatta hammasi yaxshi bo‘ladi”, “men hatto muvaffaqiyatli natijaga shubha qilmayman”). Tajribali o‘qituvchi har bir talabaning eksklyuzivligini ta’kidlaydi: (“faqat siz qila olasiz....”, “Men ushbu iltimos bilan sizdan boshqa hech kimga murojaat qila olmayman ...”). Arzimagan narsa uchun ham maqtov esa kelgusida yutuqlarga undaydi.
Shuning uchun aynan o‘qituvchi talabaning fuqarolik qobiliyatini shakllantirishda, uning jamiyatdagi ijtimoiylashuvida muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchining ishonchi, uning faol hayotiy pozitsiyasi, bilimdonligi, o‘z nuqtai nazarini asosli tarzda himoya qilish, barcha voqealardan xabardor bo‘lish, xalqaro sharoitlarni bilish, faktlar bilan ishlash qobiliyati – bu fikrimizcha, zamonaviy o‘qituvchiga xos bo‘lgan eng muhim tarkibiy qismlar ro‘yxatidir. Va, albatta, o‘zining misolida tarbiyalash. Aksincha, so‘zlar amallardan farq qilsa, barcha ta’lim foydasizdir.
Sinf soatlari va sinfdan tashqari ishlarni tayyorlashda biz zamonaviy Z avlodining23 o‘ziga xos xususiyatlari: sabrsizlik, qisqa muddatli maqsadlarga e’tibor berish, Internetga qaramlik, xayoliy fikrlashning mayda qismlardan iboratligini hisobga olish zarur, zero, zamonaviy bolalar halollikni qadrlashadi va giperfaoldirlar. Bunday o‘quvchilar uchun suhbatlar va ma’ruzalar endi qiziq emas. Ularga yorqin vizual material va aniq vazifalar va ularni amalga oshirishning “qaytarma bog‘liqligi” zarur. Material optimistik ohangda taqdim etilishi lozim. Fikrlashning ijobiyligimi bolalarning aqliy faoliyatiga yordam beradi. Sinf rahbari vaqtdan samarali foydalanishni o‘rganishi kerak. Z avlodi vakillari 15-20 daqiqadan ko‘proq vaqt davomida o‘z e’tiborini hech narsaga qaratolmaydilar. Shuning uchun sinf soatini o‘quvchilar faoliyat turini o‘zgartiradigan ma’lum oraliqlarga ajratish o‘rinlidir. Bunda o‘quvchilar ortiqcha ma’lumot bilan “yuklanmaydi”, aksincha o‘quvchilardagi sabr-toqat va qat’iyatlilikni rivojlantirishga yordam beradigan uzoq muddatli loyihalarga jalb qilinadi.
Dissertatsiyaning «Ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplarini qo‘llashni takomillashtirish istiqbollari» deb nomlangan uchinchi bobida Ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplarini qo‘llashni tashkiliy jihatlarini rivojlantirish, ta’lim jarayonida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishda ijtimoiy sheriklik prinsiplarini qo‘llashga oid qonunchilikni takomillashtirish masalalari tahlil qilingan.
Jahon tajribasi ijtimoiy tinchlik va xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi hamkorlik sharoitidagina jamiyatda uyg‘unlikka erishish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mumkinligiga ishonch hosil qilish imkonini beradi. Ushbu sub’yektlar o‘rtasida, shuningdek ular bilan davlat o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarning muvofiqlashtirilishi rivojlangan bozor iqtisodiyotiga yega mamlakatlarda ijtimoiy sheriklik instituti nomini olgan ijtimoiy munosabatlarning butun tizimini tashkil etadi. Amalda, ijtimoiy sheriklik sinf yoki shaxsning har qanday diktaturasiga alternativa bo‘lib, ijtimoiy nizolarni hal qilishning madaniyatli (tinch) usuli hisoblanadi. Ijtimoiy sheriklik tizimidagi har qanday nizolarni hal qilish usuli murosaga kelish, mehnat munosabatlarining barcha ob’yektlari manfaatlarini tinch muzokaralar va o‘zaro imtiyozlar orqali muvofiqlashtirishdir.
Ta’lim sohasidagi ijtimoiy sheriklik – bu davlatimizda mulkchilik shakllarining o‘zgarishi munosabati bilan paydo bo‘lgan nisbatan yangi kategoriya bo‘lib, uning maqsadi maktablar, kasb-hunar va texnik ta’lim muassasalarining markaziy va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari, ish beruvchilar birlashmalari, kasaba uyushmalari, turli mulk va bo‘ysunish shakllaridan qat’iy nazar korxonalar, bandlik xizmati organlari, boshqa manfaatdor hamkorlar bilan mazkur jarayon barcha ishtirokchilari manfaatlarini maksimal muvofiqlashtirish qaratilgan o‘zaro ta’sirning alohida turi hisoblanadi.
Zamonaviy sharoitda ta’lim muassasalari mamlakat iqtisodiyot tarmoqlari talablarini qondira olmayapti. Buning sabablari ko‘p, jumladan, ta’limni isloh qilish uchun yetarli resurslar va moliyaviy yordam yetishmasligi; xodimlarni tayyorlash sifatiga qo‘yiladigan talablarning ortib borayotganidan o‘qituvchilarning kasbiy malakasi darajasidan orqada qolish; eskirgan, ma’nan va jismonan eskirgan moddiy-texnika bazasining axborot va texnologik taraqqiyot talablariga mos kelmasligi; iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanish istiqbollari haqida ma’lumotlarning yetishmasligi; tarmoq ishining mazmuniga muvofiq malakali ishchilarni kasbiy tayyorlashda yangi ish turlariga bo‘lgan ehtiyojning oldindan aytib bo‘lmasligi va boshqalar24.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda “ijtimoiy sheriklik” tushunchasi olimlar tomonidan ta’lim jarayonini ta’minlash maqsadida ta’lim muassasalari va ish beruvchilar o‘rtasidagi hamkorlikning tashkiliy shakli, ularning munosabatlari va ta’lim muassasasidagi pedagogik tizimdagi o‘rni haqidagi qarashlariga qarab belgilanadi. “Ijtimoiy sheriklik” iborasi jamoat, ya’ni odamlarning hayoti va jamiyatdagi munosabatlarini anglatib, “sherik” (fransuzcha “partiya” so‘zidan olingan bo‘lib) – qo‘shma faoliyat ishtirokchisi degan ma’noni anglatadi. Ijtimoiy sheriklik tizimining faoliyati davlat hokimiyati organlari, tadbirkorlar va kasaba uyushmalari o‘rtasidagi uch tomonlama hamkorlik asosida amalga oshiriladi, bu esa manfaatlarni uyg‘unlashtirish va odamlarning ijtimoiy-mehnat faoliyatidagi muammolarni hal etishga qaratilgan25. Ijtimoiy sheriklik tizimini shakllantirish uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tdi.
Ijtimoiy sheriklik munosabatlari kollektiv xarakterga yega, ular tomonlarning jamoaviy manfaatlariga asoslanadi. Ijtimoiy sheriklikning kollektiv xususiyati uch jihatda namoyon bo‘ladi: bandlik sohasida barcha sub’yektlarning jamoaviy manfaatdorligi mavjudligi; bu sohada jamoaviy munosabatlarning mavjudligi; ijtimoiy sheriklik taraflarining jamoaviy tuzilishi. Bugungi kunda eng rivojlangan ijtimoiy sheriklik tizimi Germaniya, Avstriya va Shvesiyada mavjud. Bu soha AQSh va Yaponiyada kam rivojlangan. Rivojlanmagan mamlakatlarda ijtimoiy sheriklik tizimi umuman mavjud yemas. “Ijtimoiy sheriklik” atamasi 1991 yil oxiridan boshlab mamlakatimizda ijtimoiy va mehnat munosabatlarini tartibga solish amaliyotida qo‘llanila boshlandi.
C.Ukrainesning fikricha, ijtimoiy sheriklikning ob’yekti ijtimoiy-iqtisodiy va mehnat sohasining barcha masalalari hisoblanadi, chunki ijtimoiy sheriklar tomonidan shartnomalar tuziladigan barcha hayot yo‘nalishlarini bir yoki bir nechta moddalarga sig‘dirish mumkin yemas; qonun hujjatlarida ijtimoiy va mehnat munosabatlarining to‘liq ro‘yxati mavjud yemas (shaxsiy mehnat munosabatlaridan tashqari), ijtimoiy-mehnat munosabatlari bandlik, ijtimoiy sug‘urta, ijtimoiy ta’minot, sog‘liqni saqlash, kasb-hunar ta’limi, uy-joy, mehnatni tartibga solish, iste’mol bozorida narx belgilashni va boshqalarni ham o‘z ichiga oladi26.
Umumiy ma’noda ijtimoiy sheriklikning predmeti ijtimoiy sheriklar kelishuvga erishish zarur deb hisoblaydigan ijtimoiy-iqtisodiy mazmundagi har qanday masala bo‘lishi mumkin. Ya’ni ijtimoiy sheriklikni jamoaviy mehnat munosabatlari sub’yektlari faoliyatining prinsipi va huquqiy institut sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Ijtimoiy sheriklik huquqiy institut sifatida ijtimoiy sheriklar – xodimlarning mehnat jamoalari va ularning vakillari (kasaba uyushmalari va boshqa vakillar) va ish beruvchilar va ularning vakillari o‘rtasidagi, shuningdek, ushbu sub’yektlarning birlashmalari o‘rtasidagi mehnat va ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi xo‘jalik munosabatlari, bandlik sohasidagi kasb-hunar ta’limi masalalari va jamoaviy mehnat nizolarini (nizolarini) hal qilish sohasidagi qoidalar to‘plamidir. Shuningdek, malaka attestatsiyasini bosqichma-bosqich o‘tkazish orqali mustaqil yekspert komissiyalari tomonidan malakali kadrlar tayyorlash sifatini xolisona baholash mexanizmi yaratilmoqda. Nihoyat, maxsus jamg‘armani to‘ldirish, moddiy-texnika bazasini modernizatsiya qilish, ta’lim muassasasini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish imkonini beruvchi qo‘shma loyihalar uchun sharoitlar yaratilmoqda.
XULOSA
“Ta’lim jarauonida huquqiu ong va huquqiu madaniuatni oshirishga doir tadbirlarni tashkil yetishda ijtimoiu shyeriklik prinsiplari” mavzusidaolib borilgan tadqiqot ishi natijasida quuidagi xulosalarga kyelindi:
1. Ijtimoiu shyeriklik shartnomasida o‘quvchilar va talabalarning huquqiu ongi va huquqiu madaniuatini oshirishga qaratilgan shartlar ifodalash zarurligi asoslantirilib, qonunchilik darajasida ijtimoiu shyeriklik to‘g‘risidagi bitim va shartlarning mazmunigaoid qoidalarni kiritish taklif yetiladi. Bunda huquqiu ong va huquqiu madaniuatni oshirishdaijtimoiu shyeriklik munosabatlarining taraflari ixtiuoriu zimmalarigaolishi lozim bo‘lgan asosiu shartlar sifatida huquqiu adabiuotlarni taqdim yetish, huquqiu bilimlarni aniqlashga qaratilgan tanlovlarni o‘tkazish, tadbirlarni tashkil yetish kabi qoidalarni kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
2. Maktab kutubxonalari asosida huquqiu va boshqa ijtimoiu ahamiuatga yegaaxborot markazlari tarmog‘ini uaratishning ahamiuati ularning turlicha bo‘lishida namouon bo‘ladi. Shundau qilib, bugungi kunda har qandau markazda mavjud bo‘lgan ryesurslar markazdan markazga o‘tkaziladi, balki tajriba, tyexnikalar, uondashuvlar, pyedagogik vazifalarni hal qilish, ua’ni o‘rganishning mohiuati bo‘lgan hamma narsa o‘tkaziladi. Nyetvorking markazlari uana bir muammoni hal qilishga, ua’ni virtual dunuoga cho‘mgan bolalarni mazkur “dunuo” dan ajratish uchun sharoit uaratishga uordam byeradi. O‘quvchilarga haqiqiu dunuoda g‘aurioddiu va qiziqarli narsalarni taklif qilish, hatto o‘z-o‘zini rivojlantirish va o‘zini namouon qilish imkoniuati bilan bu narsaga yerishi mumkin bo‘ladi. Maktab kutubxonasi bazasida huquqiu va boshqa ijtimoiu ahamiuatga yega ma’lumotlar markazi joulashganligiga ye’tibor qaratish lozim. Shuning uchun turli markazlar va turli maktablarning o‘qituvchilari va o‘quvchilarini tanishtirish uchun vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan birinchi mavzu “o‘qish – zamonaviulikdir” uoki aksincha – “zamonaviulik - kitob o‘qishda namouon bo‘ladi” mavzusi bo‘lishi mumkin. Maktab o‘quvchilarni huquqiu tarbiualashning yechimlaridan biri – maktab kutubxonasi asosida tashkil yetilgan huquqiu axborot markazi bo‘lishi mumkin. Qaud yetish lozimki, mazkur g‘ouaning ahamiuati va zarurati zamonaviu standartlar, shuningdyek zamon talablariga bog‘liqdir.
3. “Z”avlodi noqulaulik tug‘diradigan har qandau narsadan o‘zini chyegaralaudi. Agar ular qiziqsalar va ular buni xohlasalar, aunan shu ishni bajarishlari mumkin. YEhtiuoj paudo bo‘lishi bilan faoliuat pasauadi. Shuning uchun matyerial nostandart tarzda, o‘uin yelyemyentlari va qulau sharoitlarda taqdim yetilishi kyerak. Qulau, zamonaviu va modyernizasiualashtirilgan o‘quv xonalari zamonaviu bolalarni darslarga ishtirok yetishga undaudi. Agar bundau sinf xonasida tadbir o‘tkazish imkoni bo‘lmasa (an’anaviu maktablarda bundau xonalardan kam), orginal bosma nashrlar va nostandart dizaundan foudalanish maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiu tarmoqlardagi guruhga mansublik zamonaviu bolalar uchun juda muhimdir. Shuning uchun, sinf rahbari qautarma bog‘liqlikni ta’minlashi mumkin. Sinf uchun ijtimoiu tarmoq guruhini uaratish lozim va bu guruhni kattalar yemas, balki bolalar boshqarishlari kyerak.
4. Hozirgi vaqtda ta’lim ustuvorliklari tarbiuaviu ta’sirchanlikning insonparvarlik uo‘nalishi bilan byelgilanadi. Binobarin, ta’lim jamoatchilik tajribasini o‘tkazish jarauoni sifatida shaxsning tabiiu maullari, imkoniuatlari, qiziqishlari, talab va yehtiuojlariga xos bo‘lgan salohiuatni ro‘uobga chiqarishni ta’minlashi shart. Ta’lim jarauonida ishtirokchilarning o‘zaroaloqadorligini tashkil yetishning bunda uondashuvi bola qaratilgan pyedagogik ta’sir stratyegiuasi sifatida qaraladi va ta’limdagi ijtiomiu shyeriklik sub’yektlarning birgalikdagi faoliuati bilan uug‘unlashadi. Pyedagogikada shyeriklik tamouillari quuidagilardan iborat:
* shaxsga hurmat;
* xaurixohlik va ijobiu munosabat;
* munosabatlarga ishonch;
* dialog-o‘zaro hamkorlik-o‘zaro hurmat;
* taqsimlangan yetakchilik( proaktivlik, tanlash huquqi va u uchun javobgarlik, gorizontal munosabatlar);
* ijtimoiu shyeriklik tamouillari (tomonlarning tyengligi, majburiuatlarni ixtiuoriu qabul qilish, kyelishuvlarni bajarish majburiuati).
5. Shyeriklik pyedagogikasining vositasi sifatida qiziqarli va insonni o‘ziga jalb yetadigan hikoualar, ochiq suhbat, adolatli va mustaqil baholash, ijodiu muvaffaqiuatni rag‘batlantirish, shaxsiu namuna, qiziqarli odamlar bilan uchrashuvlar, umumiu yechimlarni izlash, umumiu ijtimoiu foudali ishlar, xauriua tadbirlari va boshqalardan foudalanish mumkin.
6. YEtakchi va ilg‘or ta’lim muassasalarini tuman miqiuosida tauanch maktabi sifatida byelgilash va bu yerdayetakchi maktablar uig‘ilishlari, sinf rahbarlarining syeminarlarini o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bundau tadbirlar odatda norasmiu muloqot uchun imkoniuat uaratadigan va juda samarali bo‘lgan tryeninglar shaklida o‘tkaziladi. O‘quvchilarning o‘zini o‘zi boshqarish tuzilmalari rahbarlari uchun “Biz O‘zbyekiston fuqarolarimiz!” tryeningi tashkil yetish juda o‘rinli bo‘ladi va uning oxirida bolalar o‘z tashabbusi bilan Milliu madhiuani ijro yetishlari o‘quvchilarda vatanparvarlik ruhini shakllantirishga xizmat qiladi. Tryening davomida talabalar tyexnologiua uordamida “O‘zbyekiston myening davlatim” scrapbooking louihalarini amalgaoshiradilar. “Shyeriklik pyedagogikasi - muvaffaqiuatli ta’lim stratyegiuasi” syeminarida tuman maktablarining sinf rahbarlari ish tajribalari bilan o‘rtoqlashdilar, kyeuingi hamkorlik uo‘llarini aniqlaudilar, badiiu-pyedagogik tyexnikani ko‘rib chiaqdilar, “Sinf galaktikasi” va “Stop-bulling!” kabi tryeninglarni tashkil yetish mumkin bo‘ladi. Bundau uchrashuvlar juda zarur, ular ijodiu o‘sish, pyedagogik g‘oualarni tahlil qilish va sintyez qilish uchun imkoniuat uaratadi.
7. Ta’lim jarauonini tashkil yetish va boshqarishda ta’lim va tarbiua tamouillari bilan birgalikda quuidagi ta’lim tamouillari yetakchi rol o‘unaudi: ta’limning insonparvarlik maqsadiga muvofiqligi; maktabning hauot bilan har tomonlama bog‘liqligi; pyedagogik jarauon sub’yektlari o‘rtasidagi gumanistik jamoaviu munosabatlar; ta’limda uzluksizlik, tizimlilik va izchillik; shogirdlarining havaskorlik faoliuati va ijodiu faoliuati asosida barcha faoliuat turlariga va insoniu munosabatlargaongli munosabatni tarbiualash; zamonaviu dunuoviu ta’lim bilan ilmiu ta’lim va madaniuatning birligi; ta’lim vositalari tizimini tanlashning shaxsning individual xususiuatlariga muvofiqligi; ta’lim va tarbiuaga shaxsiu-faoliuat (individuallashgan) va ijtimoiu-davlat uondashuvlarining birligi.
8. Huquqiu tarbiua – bu nazariu huquqiu matyerialni ta’lim ob’yektiga o‘tkazishni, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishni, o‘quvchilarning olingan bilimlarni ryeal huquqiu voqyelikda foudalanishni tashqi tashkil yetish vositasidir. Binobarin, huquqiu ta’lim shaxsning huquqiu ongini shakllantirishga ta’sir qiladi, huquqning turli sohalaridagi bilimlarni tizimlashtirishning zarur darajasini, huquqiu manfaatlarni, his-tuug‘ularni, huquqiu tafakkurni rivojlantirishni, ilmiu huquqiu dunuoqarashni shakllantirishni ta’minlaudi.
9. Maktablarda “Fuqarolik ta’limi va inson huquqlari” o‘quv fanini joriu yetish maqsadga muvofiq. Bu fanallaqachon Buuuk Britaniua va Shimoliu Irlandiua Birlashgan Qirolligi, Fransiua, Gyermaniua, Polsha va boshqa bir qator YEvropa mamlakatlarida o‘qitiladi. Undaasosiu yetibor o‘quvchilarning huquqiu ongi va huquqiu madaniuatini oshirish, ularga nafaqat nazariu bilim byerish balki amaliu ko‘nikmalarni shakllantirish uchun ushbu fan doirasida ijtimoiu shyeriklik asosida tyegishli davlat tashkilotlari vakillari, advokatlar ham huquqshunoslar bilan suhbatlar, uchrashuv va tanlovlar tashkil yetish o‘rinlidir.
10. Gʻarbiu YEvropadagi maktablarda ko‘rib chiqilgan ijtimoiu shyeriklik misollari jamiuatga moslashaoladigan shaxsni har tomonlama rivojlantirish maqsadida o‘zaroaloqada bo‘lgan maktablar va ijtimoiu-iqtisodiu institutlarning barcha faoliuatlarini tugatmaudi. Markazsizlashtirishni rivojlantirish va maktablarning avtonomiuasini mustahkamlash sharoitidaota-onalarning maslahat va nazorat xaraktyeridagi funksional majburiuatlari boshqaruv va tartibga solish xususiuatiga yega bo‘la boshladi. Gʻarbiu YEvropa mamlakatlaridaota-onalar ta’lim qarorlarini qabul qilishning asosiu organi sifatida maktab Kyengashlariga kiritilgan. Fikrimizcha, bundau kyengashlar faoliuatini mamlakatimizda ham uo‘lga qo‘uish, mavjudlarining ishlashini faollashtirish maqsadga muvofiq. Xozirgi kunda maktablardaota-onalar kyengashi mavjud. Biroq bu kyengashlar faoliuati bir qadar formal tashkil yetilgan. Tyelyegramda tashkil yetilgan kanallarda bu kyengash faoliuati asosan ma’lumot byerish, o‘quvchilar uchun tyegishli topshiriqlarni yetkazish hamda boshqa tashkiliu masalalarni hal qilish mazmunidagi xabarlarni byerishdan iborat yekanligi ko‘zga tashlanadi. Nazarimizda, bu kanallarda o‘quvchilarning huquqiu ongi va madaniuatini oshirishga qaratilgan axborotlar tarqatilishi, ularning uoshiga mos bo‘lgan huquqiu bilimlar uoki badiiu adabiuotlar byerib borilishi maqsadga muvofiq bo‘lar yedi.
11. Amalgaoshirilgan tahlillar natijasida ta’lim jarauonida huquqiu ong va huquqiu madaniuatni oshirish uchun ijtimoiu shyeriklik tamouillarini takomillashtirish o‘quv jarauonining turli ishtirokchilarining samarali o‘zaro ta’sirini ta’minlaudigan turli xil modyellar va uondashuvlarni o‘z ichigaolishi asoslantirildi va quuidagi modyellar aniqlandi: 1) O‘qituvchilar va uuridik mutaxassislar o‘rtasidagi hamkorlik modyeli; 2)Jamoatchilikni jalb qilish modyeli;3)Amaliu ishlarni kiritish modyeli; 4) Inson huquqlari tashkilotlari bilan hamkorlik modyeli; 5)Amaliu ta’lim louihalari modyeli; 6) Tarmoq modyeli; 7)Amaliu mashg‘ulotlar va simuluasiualar modyeli; 8) Haqiqiu hauotiu ishlarni kiritish modyeli. Muauuan modyelni uoki ularning kombinasiuasini tanlash ta’lim muassasasining maqsadlariga, talabalarning yehtiuojlariga va shyeriklikni amalgaoshirish va o‘quv jarauonida huquqiu madaniuatni uangilash uchun mavjud ryesurslarga bog‘liq.
12. Ta’lim jarauonida huquqiu ong va huquqiu madaniuatni oshirish uchun ijtimoiu shyeriklikning pyedagogik usullarini takomillashtirish quuidagi uondashuv va usullarni o‘z ichigaolishi mumkin: intyerfaol darslar va munozaralar; rolli o‘uinlar va simuluasiualar; huquqiu louiha faoliuati; sud ishi matyeriallardan foudalanish; huquq sohasidagi profyessonal myehmonlar va yekspyertlarni dars jarauonlariga jalb yetish; huquqiu masalalar bo‘uicha ta’lim ryesurslarini uaratish; huquq sohasidagimyedia va zamonaviu tyexnologiualarni kiritish: huquqiu masalalar bo‘uichatadqiqot uondashuvi; uuridik tashkilotlar bilan hamkorlik; huquq sohasidagi amaliu mashg‘ulotlar va tryeninglar: huquqiu mavzular bo‘uicha syeminarlar va tryeninglar tashkil yetish talabalarga hujjatlarni uozish, o‘z nuqtai nazarini asosli himoua qilish va boshqalar kabi amaliu ko‘nikmalarni rivojlantirishga imkon byeradi. Turli usul va uondashuvlarni birlashtirish talabalarning huquqiu ongi va huquqiu madaniuatini rivojlantirishga uordam byeradigan xilma-xil va samarali ta’lim muhitini uaratishga uordam byeradi.
|
| |
