|
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatiniBog'liq ЖДПУ Мактаб менежменти 06 12 22 Анжуман тўплам 167
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini
takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
O‘tkazilgan tajriba va sinovlar shuni ko‘rsatdiki, aksariyat o‘quvchilar “+” va “-” ishoralari
qanday belgilanganligi, ko‘p holda o‘zgarmas va o‘zgaruvchan toklarni aralashtirib yuborishlari,
ularni sxematik belgilashi sabablarini, qarshiliklar va ular haqidagi bilimlarni to‘la bilmaslik kabi
hollar uchraydiki, natijada bu “bilmasliklar” turmushda ham bir qator noqulayliklar va boshqa
salbiy holatlarni kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Shuning uchun maktabda tok qonunlari
mavzusini o‘qitishda oldin ishoralar haqidagi quyidagi tarixiy ma’lumotlarni berish tavsiya etiladi.
Elektrning kashf qilinishi insoniyat hayotida katta o‘zgarishlarni bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Elektr va magnit to‘g‘risidagi birinchi ma’lumotlar Fales Maleskiy va boshqa antik davr
mutafakkirlari tomonidan keltirilgan. Ular matoga ishqalangan qaxraboning yengil buyumlarni,
zarrachalarni tortishini yaxshi bilishgan va taxlil qilishgan. Faqatgina 1750 yilga kelib amaliy
ishlar boshlangan. Bendjamin Franklin chaqmoq qaytargichni ixtiro qildi. Keyinchalik chaqmoq
qaytargichni I.Vinkler, P.Divish, M.Lomonosov, G.Rixmanlar ham qurishgan. Bendjamin
Franklin elektrning sodda nazariyasini yaratgan. Birinchi bo‘lib musbat va manfiy zaryad
tushunchalarini kiritgan. Ularni (+), (-) ishoralari bilan belgilashni taklif etgan. Keyinroq uning
o‘zi elektr zaryadining saqlanish qonunini ochgan. [2].
O‘zgaruvchan tokning keng qo‘llanilishining sababi uning oddiy yo‘l bilan deyarli isrofsiz
transformatsiyalash mumkinligidir, ya’ni turli kuchlanishli - uzoq masofaga elektr energiyani
uzatish uchun yuksak kuchlanishli va iste’molchi uchun past kuchlanishli – elektr toki olish
mumkinligidir. Kattaligi va yo‘nalishi jihatidan o‘zgaradigan tok o‘zgaruvchan tok deyiladi.
Kattaligi va yo‘nalishi jihatidan sinusoidal qonunga mos ravishda davriy o‘zgaradigan tok
sinusoidal o‘zgaruvchan tok deyiladi.
Sinusoidal qonun bo‘yicha o‘zgaruvchi funksiyaning amplitudasi, davri, chastotasi va fazasi
mazkur funksiyani xarakterlovchi kattaliklar hisoblanadi.
Sinusoidal o‘zgaruvchan funksiyaning amplituda qiymati deb, uning musbat va manfiy
yarim davrlarda erishgan eng katta qiymatlariga aytiladi. 1-rasmda tok kuchi (Im) ning amplituda
va oniy qiymatlari tegishlicha belgilangan.
O‘zgaruvchan tok kuchining bir marta to‘la tebranishi uchun ketgan vaqt oralig‘i
o‘zgaruvchan tokning davri (T) deyiladi.
Davrga teskari bo‘lgan kattalik tokning chastotasi deyiladi: Chastota gersda o‘lchanadi
(Gs=1/c).
O‘zgaruvchan tokning standart chastotasi sifatida Hamdo‘stlik va Yevropa mamlakatlarida
50Gs, AQShda hamda Osiyo va Afrikadagi
ayrim mamlakatlarda 60Gs qabul qilingan.
Elektrotexnik qurilmalar uchun asosiy chastota
sifatida 50÷60 Gs ishlatilishi quyidagilarga
bog‘liq. Chastota 50÷60 Gs dan kichik
qiymatlarida
elektr
mashinalar
va
transformatorlarning
tannarxi
ortadi.
Shuningdek, elektr lampochkalar yorug‘ligining
lippillashi ko‘zga sezilarli bo‘lib qoladi.
Chastotani 50 Gs dan birmuncha orttirish elektr
mashinalarda energiyaning isrofini ortishiga
sabab bo‘lib, hosil bo‘ladigan o‘zinduksiya EYuK va elektr sig‘imi hodisalari o‘zgaruvchan tok
qurilmalarining ishiga salbiy ta’sir qiladi.
Faza-biror t vaqtda stator chulg‘amlari o‘ramlarining rotorning magnit kuch chig‘iqlariga
nisbatan holatidir. Shuning uchun ana shu
0
t
paytda chulg‘amlarda induksiyalangan EYuK ning
qiymatini bilish ahamiyatga ega.
1-rasm.
|
| |
