232
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini
takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
o‘stirish, tug‘ma iqtidor (iste’dod) kurtaklarini rivojlantirish, ulami barkamol shaxs,
raqobatbardosh mutaxassis sifatida shakllantirishdan iborat.
Demak, oliy o‘quv yurtida ta’lim olish davrida talaba o‘z
bilimlarini muntazam oshira
borishga tayyorlanishi, mustaqil o‘qib o‘rganish malaka va ko‘nikmalarini hosil qilishi lozim. Oliy
maktabda o‘quv jarayoni — talaba bilan professoro‘qituvchining hamkorlik faoliyatidir. Talaba
— o‘quv jarayonining subyekti, professor-o‘qituvchi ta’lim jarayonining boshqaruvchisi
(menejeri) hisoblanadi.
Ta'lim jarayonining tashkiliy shakllarini ta'lim jarayoni ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarning o‘rnatilgan tartibi va rejimining xarakteristikasi sifatida ko‘rish mumkin. Ta'lim
jarayonini tashkil etishning turli shakllari va tizimlarini tanlash va shakllantirish turli omillar bilan
belgilanadi:
ta'limning maqsad va vazifalari;
tinglovchilar soni;
individual ta'lim
jarayonlarining xususiyatlari;
o‘quv ishining o‘rni va vaqti va boshqalar
Ta'limning tashkiliy shakllari va tizimlarini tasniflash mazmuni, usullari,
texnologiyalari,
vositalari, faoliyati va ta'lim jarayoni ishtirokchilarining o‘zaro ta'siri usullariga bog‘liq.
Ta'limning ma'ruza-seminar tizimi birinchi universitetlarning paydo bo‘lishi bilan paydo bo‘lgan
va oliy o‘quv yurtlarida asosiy hisoblanadi. Ushbu tizimning asosiy tarkibiy qismlari
quyidagilardir: ma'ruzalar, seminarlar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari.
Uni qo‘llash uchun talabalar dastlab o‘quv va kognitiv faoliyatda,
umumiy ilmiy
ko‘nikmalarni shakllantirishda, bilimlarni mustaqil ravishda egallashda etarli tajribaga ega
bo‘lishlari kerak. Oliy kasbiy taʼlim tizimida taʼlimning maʼruza-seminar tizimi amalda muqobil
boʻlmaganligiga qaramay, bu universitetlarda oʻquv jarayonini tashkil etish shakllari
rivojlanmayotganligini koʻrsatmaydi.
«O‘qish faoliyati» tushunchasining paydo bo‘lganligiga ko‘p bo‘lgani yo‘q, ko‘pi bilan 20
yil awal, bu o‘quvchilarning bilim saviyasi kriteriyalari tavsiyanomasini
ishlab chiqilishi bilan
bog‘liq boigan. O‘quv faoliyatining to‘laligicha ko‘rib chiqish zarurati bilan u nafaqat bilim,
ko‘nikma, malaka va ular ortidagi usullar, o‘quvchilarning o‘quv materiali bilan harakat
operatsiyalarini, balki, o‘quvchi tomonidan o‘quv
materialining qabul qilinishi, uning o‘zi
tomonidan nazorat qilinishi, o‘z-o‘ziga baho berishini ham o‘z ichiga oladi.
O‘qish — bu mustaqil faoliyatni bajarish, buni o‘quv materialiga ijodiy yondashmasdan,
o‘quv topshirig‘ini o‘zini tahlil qilish va o‘zini baholay bilmasdan bajarib bo‘lmaydi. O‘qishga
o‘rganish - bu o‘quv faoliyatini bajarish talaba uchun zarur topshiriq bo‘lib hisoblangan.
Shunday qilib, o‘quv faoliyati — sub’ekt faoliyatini o‘zgartiruvchi, hech narsani
bilmagandan biluvchiga bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallagan shaxsga aylantirishdir. Shuning
uchun ham o‘quv faoliyati o‘z-o‘zini o‘zgartirish, o‘zini namoyon etish faoliyati deb aniqlanishi
mumkin va buning predmeti sifatida o‘quvchilarning ijtimoiy tajriba
orttirish orqali egallagan
tajribalarini olish mumkin. Ijtimoiy tajribaning egallangan bo‘lagi va bu awalgi tajribani
o‘zgartirish hisobiga o‘quv faoliyatining mahsulini tashkil etadi.
Yana bir bor ta'kidlash joizki: o‘quv faoliyatining predmeti, mahsuli, maqsad va natijasi
bo‘lib faqat bilim berish hamda egallashgina emas, balki o‘quvchining intellekti, shaxsiy sifatlari
va olgan bilimining natijasi bo‘lgan bilim, malaka va ko‘nikmalari hisoblanadi. O‘quv
faoliyatining asosiy vazifasi boiib o‘quvchining ilmiy nazariyalari asosida mustaqil fikr yuritishga
o‘rgatish hisoblanadi.
An’anaviy va eng keng tarqalgani o‘quv jarayonini tashkil etishning intizomiy tizimidir.
Ta’lim intizomiy tizimining o‘ziga xos xususiyati o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich, izchillik
asosida tashkil etishdir. Oliy ta'lim muassasasida o‘quv jarayonini tashkil etishga qo‘yiladigan
umumiy talablar qonun bilan belgilanadi. Biroq, yuqorida aytilganlar universitetlarda hech qanday
erkinlik va mustaqillik umuman yo‘q degani emas. Universitetlar o‘rganilayotgan
fanlar
