335
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini
takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
Respublikamizda oliy pedagogik ta’limga raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, yangi
Renessans pedagogikasi sharoitida muqobil ta’lim shakllarida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishga
qodir, ijtimoiy-pedagogik tayyorgarlikka ega o‘qituvchilarni tayyorlashga katta e’tibor
qaratilmoqda.
Tayyorlik ikki hil ma’noga ega bo‘lib, ulardan birinchisi biror ishni qilishga rozilikni
ifodalaydi, ikkinchisida esa – hamma narsa qilib bo‘lingan holat,
hamma narsa biror narsaga
tayyor. Birinchi ma’noda faoliyatga qaratilgan ixtiyoriy va ongli qaror haqida gapiralayapti,
ikkinchisida, u qarorning bajarilishini ta’minlaydigan holat sifatida ishlatiladi.
Harakatga tayyorlik holati jismoniy tayyorgarlik, harakatning zarur neyrodinamik
xavfsizligi, tayyorgarlikning psixologik sharoitlari farqlanadigan turli darajalar va tomonlarni
xarakterlovchi omillar kombinatsiyasi bilan belgilanadi.
Funksional yondashuvning ma’nosi, tayyorlik shaxsning o‘zini ruhiy va jismoniy safarbar
qilish malakasi sifatida muayyan ruhiy holatini,
vaqtinchalik holatni, aniqrog‘i, qisqa muddatli
yoki uzoq muddatli, hozirgi paytda mavjud bo‘lgan holatni tavsiflaydi, ruhiy funksiyalarni
faollashtiradi.
Faoliyatga tayyorlik turli tarkibiy qismlarning tuzilmasi yoki asoslari tizimi shaklida talqin
qilinadi, bunda kasbiy faoliyatga tayyorlik quyidagi komponentlar sifatida ajralib turadi:
- kasbga qiziqishni, kasbiy faoliyatga muvofiq munosabatni tavsif-lovchi motivatsion;
- o‘z ichida professionallikni talab qiladigan yo‘naltiruvchi;
- kasbiy faoliyatga kompleks yondashuvni o‘z ichiga olgan faoliyatli;
- kasbiy faoliyat jarayonida o‘zini o‘zi
boshqarishni irodaviy;
- baholovchi yoki refleksiv.
Psixologik tayyorlik mehnat predmetining resurslarini muayyan faoliyat yoki mehnat
vazifasini operativ yoki uzoq muddatli bajarish uchun mehnat sub’ekti resurslarini safarbar qilish
bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga tayyorlik, umuman, organizmning biror harakat yoki reaksiyaga
moslash-tirilgan tayyorgarlik holatini anglatadi, insonning biror tajribadan foyda olishga tayyor
holatini tavsiflaydi.
Buni nisbatan sodda va biologik jihatdan yoki kutilmagan to‘siqlar paydo bo‘lganda o‘z
vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishga, bilim, tajriba, shaxsiy fazilatlardan to‘g‘ri foydalanishga,
o‘zini tuta bilishga va fao-liyatini qayta tiklashga yordam beradigan murakkab kognitiv va
rivojlanish holati sifatida tushunish mumkin.
Uzoq muddatli tayyorgarlik tizimli ravishda: muayyan faoliyat turiga, kasbiga ijobiy
munosabat; xarakter xususiyatlari,
qobiliyatlari, temperament, motivatsiya, faoliyat talablariga
mos; zarur bilim, ko‘nikma va qobi-liyatlar; idrok, e’tibor, fikrlashning barqaror kasbiy muhim
xususiyatla-ri, shuningdek hissiy va irodaviy jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Vaqtinchalik tayyorlik bo‘lajak vaziyatning xususiyatlari va talablarini aks ettiradi, uning
asosiy xususiyatlari nisbiy barqarorlik, faoliyat jarayoniga ta’sir
yetish samaradorligi, tayyorlik
strukturasining maqsadga erishish uchun optimal sharoitlarga muvofiqligi.
Shunday qilib, kasbiy faoliyat jarayonida faoliyatga psixologik tayyorlikning shakllanishi
kasbiy yo‘naltirilgan munosabatlar, motivlar, shaxs xususiyatlarining shakllanishi hamda uning
shart-sharoitlarini baholash bilan bog‘liq.
Murakkab faoliyatga psixologik tayyorgarlikning dinamik tuzilishi shaxsiy xususiyatlarni
o‘z ichiga olgan yaxlit ta’limdir, ularning asosiylari:
- motivatsion – topshiriqni muvaffaqiyatli bajarish zarurati, faoliyatga qiziqish,
muvaffaqiyatga erishish va o‘zini eng yaxshi tomondan ko‘rsatish istagi;
- kognitiv – mas’uliyatni, ish vazifasini tushunish, faoliyatning yakuniy natijalariga erishish
va o‘zi uchun ahamiyatini baholash (obro‘, maqom jihatidan), vaziyatdagi mumkin bo‘lgan
o‘zgarishlarni taqdim etish va h.k.;
- hissiy – kasbiy va ijtimoiy mas’uliyat hissi, muvaffaqiyatga ishonch, ilhom;
- kuchli irodali – o‘z-o‘zini boshqarish
va kuchlarni safarbar qilish, vazifaga diqqatni
jamlash, chalg‘ituvchi ta’sirlardan ehtiyot bo‘lish, shubhalarni, qo‘rqishni yengish.
