MAVZU: AVTOMOAGISTRALLARNI LOYIHALASHNING
O‘ZIGAXOSLIGI
MAVZU: AVTOMOBIL YO’LLARINI
LOYIHALASHDA QIDIRUV ISHLARI
Avtomobil yoʻli ahamiyatiga qarab xalqaro, davlat (respublika) va mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘llarga bo‘linadi.
Xalqaro Avtomobil yoʻli ga mamlakatlarni, yirik sanoat markazlarini bog‘lovchi va katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘llar kiradi.
Davlat ahamiyatidagi yo‘llarga yirik sanoat markazlari, muhim temir yoʻl stansiyalari, pristanlar va boshqa bilan bog‘lovchi yo‘llar kiradi.
Mahalliy yo‘llarga esa viloyat, qishloq, jamoa xo‘jaliklari yo‘llari kiradi. Avtomobil yoʻli muhandislik inshooti sifatida quyidagi
elementlardan tashkil topadi:
-yer poyi ko‘tarmasi;
-yo‘l to‘shamasi; qatnov qismi;
- yo‘l cheti;
-sun’iy va chiziqli inshootlar va boshqa jihozlar.
Avtomobil yoʻli tabiiy yoki tuproq ko‘tarmasi, asos va qoplamalardan iborat.
Asos (o‘rta qatlam) qum, shag‘al, tosh, shlak kabi materiallardan qilinadi. Avtomobil yoʻlining ahamiyatiga qarab, quyidagi qoplama xillari
ish-
latiladi:
a) yer sirtiga qumoq tuproq, shag‘al sochilgan past navli qoplamalar;
b) qoramoy shimdirilgan shag‘al yoki maydalangan tosh yotqizilgan qoplamalar;
v) maydalangan tosh va shag‘alga qoramoy aralashtirilgan yengil qoplamalar;
g) asfalt-beton, sement-beton singari kapital qoplamalar.
Yo‘llarning kengligi avtomobillarning ikki va undan ortiq qator bo‘lib yurishiga imkon beradi. Bir qatorniig kengligi 3 m gacha olinadi.
Chekka yo‘llarning eni 2 – 2,5 m bo‘ladi.
Harakat qulayligini ta’minlash maqsadida ba’zan yo‘lning o‘rtasi ma’lum kenglikda ko‘kalamzorlashtiriladi.
Avtomobil yoʻli qurilishida sun’iy inshootlar (tonnellar, ko‘priklar, tayanch devorlar, himoya yo‘laklari) barpo etiladi.
Avtomobil yo‘li davlat standartlariga mos keladigan, me’yoriy og‘irlikka va o‘lchamga ega bo‘lgan transport vositalarining xavf-xatarsiz
va qulay harakatlanishi uchun mo‘ljallangan muhandislik inshootlari majmuidir.
Avtomobil yoʻlida suv o‘tkazuvchi va drenaj qurilmalari bo‘ladi.
Harakat xavfsizligini
ta’minlash
uchun
yo‘l
belgilari,
ko‘rsatkichlar
, himoya
vositalari va transport oqimini boshqarish qurilmalari
o‘rnatiladi
.
Shuningdek, Avtomobil
yoʻlida
texnika xizmati
ko‘rsatuvchi
stansiyalar,
yonilg‘i
stansiyalari va boshqa joylashadi.
Jahon standartlari
bo‘yicha
Avtomobil
yoʻlilari
mamlakat umumiy transport
tarmog‘idagi
ahamiyati va hisobiy harakat jadalligiga
ko‘ra
besh toifaga
bo‘linadi
.
Eng yuqori (I) toifadagi avtomobil
yo‘lida
har ikkala
yo‘nalishda o‘rtacha
sutkalik harakat jadalligi 7000 dan
ko‘proq
avtomobilga, hisobiy tezlik 150
km/so- atga, eng past toifadagi
yo‘lda
harakat jadalligi sutkasiga 100 ga
yaqin avtomobilga va hisobiy tezlik 60 km/soatga
mo‘ljallanadi
.
O‘zbekiston
Respublikasining ichki va tashqi transport kommunikatsiyasi,
jumladan avtomobil
yo‘llarini
zamonaviy asosda rivojlantirish konsepsiyasiga
binoan
qo‘shni
davlatlar va jahon okeaniga chiqishni
ta’minlaydigai
eng qisqa
va ishonchli transport
yo‘llarini
barpo etish, mavjud avtomobil
yo‘llarini
xalqaro andozalarga moslash.
yo‘llarni
saqlash va
ta’mirlash
, yangi barpo
etilayotgan sanoat markazlarini xalqaro magistrallar bilan
bog‘laydigan yo‘llar
qurilishi masalalariga
e’tibor
kuchaydi.
Avtomobil yo’llarini qidiruv ishlari tarkibi va turlari.
Yo'lning ishlashi ko'p jihatdan uning joydagi vaziyati bilan belgilanadi. Barcha loyiha
yechimlari mahalliy xalq xo'jalik va tabiiy sharoitlarni batafsil va chuqur o'rganishga
asoslangan bo'lishi kerak. Uzoq vaqtlargacha buning uchun asosiy yo’l loyihalash tashkilotlan
xodimlarinmg barcha zarur suratga olishlar- qidiruvlarni amalga oshirish uchun joylarga
chiqib ketishar edi. Hozirgi aerofotosuratga olish texnikasining rivojlamshi oldinlari
bajarilgan ishlarning katta qismini kameral sharoitlarga o'tkazishga imkon beradi. Bunda
borish qiyin bo'lgan tog’li yoki o'rmon bosgan ravonlar uchun trassani (yo'lning o'q chizigini)
eng yaxshi o'tkazishni ishonchli tanlash taminlanadi va muhandislik-geologik ishlar hajmi
kamayadi.
Biroq aerofotosuratlarni deshifrovka qilish (ma'nosini ochib berish) usullanning tabora
rivojlanib borishiga qaramasdan, loyihalash uchun zarur bo'lgan ko'pgina ma’lumotlami yerda
olib boriladigan geodezik ishlar natijasida olish mumkin. shuning uchun bular loyiha
tuzishdagi majburiy elementlar bo'lib qolmoqda. Yerda olib boriladigan geodezik suratga
olishlar. shuningdek. qurilish ishlari boshlanishidan oldin trassani joyda tiklash uchun zarur.
Avtomobil yo'llarini loyihalash bitta yoki ikkita bosqichda amalga oshiriladi.
Bitta bosqichda (qidiruvlar asosida tuziladigan ish loyihasi qiymatni yig'ma smetali
hisoblanishi bilan) qulay, yaxshi o'rganilgan tabiiy sharoitlarda oddiv, texnik jihatdan
murakkab bo’lmagan mahalliy ahamiyatga ega bo'lgan obyektlar va yo'llarni loyihalash
amalga oshiriladi. Bunda namunaviy hamda foydalanish
sharoitida o'zini oqlagan takror qo’llanadigan alohida (individual) loyihalardan keng
foydalaniladi.
Ikki bosqichda (qurilishdan oldin o'tkazilgan uzil-kesil muhandislik qidiruvlari asosida
tuziladigan loyiha yig'ma smetali hisoblash va ish hujjatlari smetalari bilan) davlat
ahamiyatiga ega bo'lgan katta yo'llar, shuningdek, alohida hisobga olishni talab etadigan
murakkab tabiiy xususiyatli mintaqalardagi yo‘llar loyihalanadi.
Qidiruvlar o'tkazish va avtomobil yo’llari loyihalarini ishlab chiqish topshirig'i loyihalash
tashkilotlari lomonidan reja organlari ishlab chiqadigan mamlakatning iqtisodiv mintaqalarida
xalq xojaligi turli tarmoqlarining rivojlanish va joylashtirilish sxemalari asosida beriladi. Bu
sxemalarni batafsillashtirish 15...20 yilgacha istiqbolga mo'ljallab vo'l tarmoqlarini
rivojlantirish sxemalarini tuzishdan iborat, ular mo'ljallangan transport qurilishi
obyektlarining amalga oshirilishining zarurligini va iqtisodiv jihatdan maqsadga muvofiqligini
asoslovchi iqtisodiv qidiruv ma’lumotlari asosida tuziladi.
Muhim yo’llar loyihalarini tuzishdan oldingi loyiha oldi bosqichiga tegishli bo'lgan bu ishlar
asosida yo'llar qurilishi yoki qayta qurilishi hamda yo’llardagi virik muhandislik inshootlari
samaradorligining batafsil texnik-iqtisodiy asoslanishi tuziladi.
Aniq bir yo’lni Ioyihalash uchun bu yo’lda kelgusidagi vuk tashishlar to'g‘risidagi ishonchli
malumotlarga ega bo'lish zarur. Bu iqtisodiv qidiruvlar vazifasiga kirib, ular yo’l
o'tkaziladigan mintaqani tadqiq qilish asosida yuk va yo'lovchilar tashishni amalga
oshiradigan barcha tashkilot va korxonalarnii aniqlashi, loyihalashda qabul qilinadigan
hisobiy davr mobaynida transport oqimlari yo‘nalishi va hajmlarini hamda ularning o‘sish
istiqbolini aniqlashi zarur
Ayrim vo'llaming iqtisodiv qidiruv ishlari mamuriy yoki xo'jalik
mintaqalarining avtomobil
yo’llari
tarmoqlarining oldin tuzib
qo’yilgan
rivojlanish sxemalari asosida o'tkaziladi, ularda
yo’llarning
ratsional
tarmog'i
ko‘zda
tutilgan tashishlar xarakteri va harakatlanish jadalligi
to'g‘risidagi
mulohazalar berilgan, yo'l-qurilish materiallari olish mumkin
bo'lgan asosiy manbalar haqida malumotlar keltirilgan. qurilish qiymati va
ko‘zda
tutilgan
yo’l
tarmog'i baholangan
Aniq bir avtomobil
yo’llari
uchun loyiha bosh muhandisi boshchiligida
iqtisodchilar brigadasi loyiha oldi iqtisodiy qidiruv ishlarini
o‘tkazadilar
,
ular
yo’lni
eng oqilona otkazishni, uning texnik
ko’rsatkichi
va
qurilishining xalq xo'jaligi uchun samaradorligini asoslashga doir
materiallar tayyorlaydilar. Dala ishlari boshlanishidan oldin istiqbolni
oldindan belgilash respublika statistika qo'mitasining
ma’lumotnoma
materiallari, vazirliklar va muassasalarning
hisobotlari, tashish ishlarini amalga oshiruvchi ayrim xojaliklar va
korxonalarning hisobotlari o'rganiladi va tahlil qilinadi. Dala ishlari davrida
bu hamma
ma’lumotlar
mahalliy tashkilotlarda
to’ldiriladi
.
Avtomobil yoʻli ko‘p ish turlari qidiruv, loyihalash, texnik va chizma ishlarga bo‘linganligi, xattoki
texnologik jarayonlarga, bajarilish joyiga va muddatiga bog‘liqligini bosqichlarga bo‘lishda hisobga
olinishi kerak.
Yer tuzish bo‘yicha loyiha ishlari quyidagi bosqichlar asosida o‘tkaziladi: - tayyorgarlik ishlari;
- loyihani tuzish;
- loyihani ko‘rib chiqish va tasdiqlash;
- loyihani joyiga ko‘chirish;
- yer tuzish hujjatlarini tayyorlash; - loyihani amalga oshirish.
Tayyorgarlik ishlari quyidagilardan iborat: plan-kartografiya va tekshiruv hujjatlarini to‘plash,
ulardan oldingi yillarda bajarilgan loyiha hujjatlarini o‘rganish, tahlil qilish, xo‘jalik yer maydonini
hisoblash qaydnomasi, uning rivojlantiruvchi tashkiliy – iqtisodiy ko‘rsatkichlarda keltirilgan
ma’lumotlar shular jumlasidandir.
Natijalar dalolatnoma va tekshiruv chizmasi bilan rasmiylashtiriladi, xo‘jaliklarda ko‘rib chiqiladi.
Bu ishlarning o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi mutaxassislar mehnatining to‘g‘ri tashkil qilinishiga va
kerakli barcha materiallar, transport vositalari bilan to‘liq ta’minlanganligiga bog‘liq. Ichki xo‘jalik
yer tuzish
loyihalarining keyingi bosqichida, loyiha tashkiloti mutaxassislari, qishloq xo‘jalik korxonalari
mutaxassislari hamda qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasi mutaxassislari bilan birgalikda loyiha
topshirig‘ini ishlab chiqadilar. Topshiriqni ishlab chiqishda xo‘jalikning kelajakda rivojlanish
rejasi,qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish sohalarini joylashtirish va ixtisoslashtirishning tuman sxemasi
hamda tayyorgarlik va tekshiruv ishlari materiallaridan foydalaniladi. Loyiha uchun topshiriq loyiha
tashkilotida, xo‘jalikda, qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasida ko‘rib chiqiladi hamda belgilangan
tartibda tasdiqlanadi.
|
