| Metamorfik taw jınısları.
Metamorfik jınıslar taw jınıslarınıń jerdiń tereń qatlamlarında joqarı basım hám temperatura astında ózgeriwinen payda bolǵan. Metamorfik jınıslar strukturası-teksturası payda bolıwında basımnıń baǵıtı úlken rol oynaydı. Metamorfizm processine taw jınısları quramındaǵı suw hám karbon kislotaları úlken tásir kórsetedi.
Metamorfik jınıslardı payda etiwshi minerallarǵa magmatikalıq jınıslarda ushırasatuǵın dala shpatları, kvarc, slyuda, rogovaya obmanka, shógindi jınıslarǵa tán bolǵan kalcit, dolomit mineralları, arnawlı metamorfik jınıslar kiredi.
Tabiyiy tas materialları hám buyımların islep shıǵarıw.
Qurılısta isletiletuǵın taw jınısları.
Magmatikalıq taw jınısları. Taw jınıslarınıń tereńlikte payda bolıwı, olardı tıǵız, bekkem, shiraylı teksturalı bolıwın támiyinleydi.
Granit - kvarc (25-30%), dala shpatı (ortoklaz, 35-40%) hám slyudadan (5-10%) ibarat. Ol ash kúl reń, kúl reń, pushti, qaramtır-qızıl, sarı reńlerde boladı. Granittiń qısılıwdaǵı bekkemligi-120-250 MPa. Ol mort material bolǵanı ushın soqqılı tásirlerden saqlaw kerek.
Granittiń gewekligi 1,5% átirapında bolıp, suw sińdiriwsheńligi júdá kishi (0,5% kólem boyınsha) boladı.
Granit aq, sarı, kúl reń, pushti, qızıl reńlerde bolıp, teksturası júdá shiraylı boladı. Onıń bekkemligi, suwıqqa shıdamlılıǵı hám jeliniwdegi qarsılıǵı joqarı bolǵanı ushın imarat cokollarında, fontan hám qirǵoq qaplamlarında, kislotaǵa shıdamlılıq talab etilgen orında hámde joqarı bekkemliktegi beton tayarlawda iri toltırıwshılar sıpatında isletiledi.
Sienit-kaliyli (50-70%) hám natriyli (10-30%) dala shpatları, reńli minerallardan (10-20%) quralǵan. Sienit quramında kvarc (10-15%) bolsa, sienit kvarclı sienit dep júritiledi. Sienit pushti, kúl reń, kókimtir reńlerde boladı.
Diorit-dala shpatı (45-50%), kvarc (20-25%), reńli minerallardan ibarat. Reńli minerallardan rogovaya obmanka kóbirek boladı. Diorit bekkem (150-300 MPa), suwıqqa shıdamlı, soqqı hám jeliniwge qarsılıǵı joqarı jınıs. Sol sebepli qaplaw-bezew jumıslarında, jol qaplamalarında hám skulpturada isletiledi.
Gabbro-dala shpatı (plagioklaz), kúl reń hám qaramtır (avgit, olivin) minerallardan ibarat. Gabbro tıǵızlıǵı 2,9-3,0 gsm3, qısılıwdaǵı bekkemligi 200-300 MPa.
Labrodorit-tiykarınan dala shpatı hám labrodor mineralınan ibarat bolıp, gabbronıń bir túri esaplanadı. Ol kók, jasıl, sarı hám basqa reńlerde boladı. Labrodorit koshinlashda, xaykaltaroshlikda isletiledi.
Magmatikalıq atılıp shıqqan taw jınıslarınan tiykarınan porfirlar, diabaz, bazalt, andezit hám basqalar qurılısta kóp isletiledi.
Porfirler-mayda kristallı strukturada salıstırmalı irirek kristallar bar ekenligi menen xarakterli bolıp, olardıń kvarclı hám kvarcsız (dala shpatı) túrleri bar.
Kvarclı porfirler mineral quramǵa qaray granitke jaqın bolǵanı ushın onıń qásiyetleri granittikine uqsaydı. Kvarcsız porfirler quramı jaǵınan sienitke uqsaydı, biraq qásiyetleri sienittiń qásiyetleri sıyaqlı bolmaydı. Porfirler qızıl, qońır, kul reńinde taplanadı, tıǵızlıǵı 2,4-2,5 gsm3, qısılıwdaǵı bekkemligi 120-180 MPa. Olar bezew plitaları, jol bordyurların tayarlawda isletiledi.
Andezit-plagioklaz, rogovaya obmanka, piroksenler hám biotitten ibarat bolıp, diorittiń uqsası esaplanadı. Ádetde kúl reń, sarǵısh kúl reń boladı. Onıń tıǵızlıǵı 2,7-3,1 gsm3, qısılıwdaǵı bekkemligi 140-250 MPa. Andezit kislotaǵa shıdamlı plitalar, dispers toltırıwshılarlar alıwa isletiledi.
Bazalt-tıǵız, ayrım jaǵdaylarda porfir tárizli strukturaǵa iye bolıp, gabbrodıń uqsas túri. Onıń tıǵızlıǵı 2,7-3,3 gsm3, qısılıwdaǵı bekkemligi 110-500 MPa. Bazalt xarsang tas, maydalanǵan halatda beton ushın toltırıwshılar sıpatında isletiledi. Bezalttı joqarı temperaturada eritip júdá názik talshıqlar hám olardan ıssılıqtan izolyaciyalawı matolar alıw múmkin.
Diabaz-gabbronıń uqsası bolıp, mayda kristallı strukturaǵa iye. Quramı plagioklaz hám reńli (qara) minerallardan ibarat. Diabaz júdá qattı, bekkem (300-400 MPa), tıǵız bolǵanı ushın jol qurılısında isletiledi.
Pemza-gewek vulkanik shiysha aq yamasa kúl reń boladı. Gewekligi 60%, tıǵızlıǵı 2-2,5 gsm3, ortasha tıǵızlıǵı 0,3-0,9 gsm3, qısılıwdaǵı bekkemligi 2-4 MPa. Pemza ıssılıq izolyaciyalawshı qásiyetke iye, onnan jeńil betonlar ushın toltırıwshılar, cement hám hák islep shıǵarıwda gidravlikalıq qosımshalar alıw múmkin.
Vulkan tufı - vulkan kúli, pemza hám basqa jınıslardıń cementleniwi hám tıǵızlanıwınanan payda bolǵan. Tuflar pushti, toq sarı, qızıl, jiger reń boladı. Jeterli gewekligi, bekkemligi hám shıdamlılıǵı olardan ıssılıq izolyaciyası materialların alıwǵa imkaniyat beredi.
Magmatikalıq jınıslar Ukraina, Rossiya, Kavkaz tegis tawlıqlarında kóplep ushırasadı.
Shógindi taw jınısları. Chaqiq shógindi taw jınısları – qum hám shaǵal beton ushın toltırıwshılar, temir-jol qurılısında ballast sıpatında hám jol qaplamlarında isletiledi. Qum shiysha hám keramika islep shıǵarıw sanaatında shiyki zattıń tiykarǵı qurawshısı sıpatında isletiledi.
Gilli shógindi taw jınıslarına kaolinit, kvarc, slyuda, dala shpatı hám basqa minerallardıń 0,01-0,001 mm bóleksheleri kiredi.
Kaolinli gil kaolinitten ibarat bolıp, ashıq reńlerde boladı. Olar maylı hám otqa shıdamlı bolǵanı ushın keramika islep shıǵarıw sanaatında kóp isletiledi. Gil cement islep shıǵarıwda tiykarǵı shiyki zat esaplanadı.
|
