Qum taslar – kvarctıń cementlengen dáneshelerinen ibarat bolıp, xarsangtosh pol hám tratuarlar ushın plitalar, beton ushın toltırıwshılar sıpatında isletiledi.
Konglomerat hám brekchiyalar tabiyiy cementlengen tas hám mayda tastan ibarat bolıp, xarsangtosh hám toltırıwshılar sıpatında isletiledi. Gilli shógindi taw jınısları Oraylıq Aziyada kóplep ushırasadı.
Ximiyalıq (xemogen) shógindi jınıslarǵa karbonatlar, sulfatlar hám allitlar kiredi.
Karbonatlı jınıslarǵa háktas hám dolomitler kiredi. Háktas quramıda 50% ten kóp kalcit, dolomit quramıda bolsa 50% ten kóp dolomit jınısları boladı. Jınıs quramındaǵı kalcit hám dolomit qatnasına qaray onıń quramı taza háktastan taza dolomitke shekem ózgeredi.
Karbonatlı jınıslar quramındaǵı giltopırıq aralasqan bolıwı múmkin. Karbonat hám giltopırıq derlik teń muǵdarda aralassa, bunday jınıslar mergel delinedi. Giltopırıq háktas bekkemligin kemeyttiredi.
Háktas aq, sarǵısh, qońır, kúl reń, hátteki qara reńde, dolomit bolsa aq, sarı, ash qońır reńlerde boladı.
Háktas hám dolomit zapasları hámme qit'alarda ushırasadı, qazıp shıǵarıw hám qayta islew ańsat. Sol sebepli olar qurılısta fundament hám diyўallarda, imaratlardı bezewde, beton ushın toltırıwshılar sıpatında, hák hám cement baylanıstırıwshıların alıwda isletiledi. Dolomit baylanıstırıwshı hám otqa shıdamlı materiallar, cement, shiysha, keramika hám metallurgiya sanaatında isletiledi.
Sulfatlı jınıslarǵa gips hám angidrit kiredi. Gips angidritke qaraǵanda jumsaq boladı. Angidrit aq, jasıl tárizli, ash kúl reń hám kúl reń-hawa reńli reńlerde boladı. Gips hám angidrit tas halatında qurılısta baylanıstırıwshılar alıwda isletiledi. Gips kánleri Oraylıq Aziya tawlarında kóplep ushırasadı hám tazalıǵı menen parıqlanadı.
Magnezit tiykarınan magnezit minerallarınan ibarat bolıp, otqa shıdamlı materiallar, baylanıstırıwshılar islep shıǵarıwda isletiledi. Magnezit baylanıstırıwshı aǵash shıǵındıları tiykarında kompozicion materiallar alıwda qádirlenedi.
Allit jınıslarına glinozyomlar-boksitler hám lateritler kiredi. Boksit-alyuminiy gidroksidi qızıl, qońır, jiger reń, jasıl-kúl reń reńlerde bolıp, otqa shıdamlı, qum qayraq, alyuminiy islep shıǵarıwda shiyki zat esaplanadı. Laterit kaolinit hám temir gidrookisden ibarat. Qızıl, qońır hám sarı reńlerde boladı. Ol agressiv ortalıqlarda isletiliwi múmkin.
Orgonogen shógindi jınıslarǵa háktas, por, trepel, opoka, diatomit sıyaqlılar kiredi. Orgonogen háktas teńiz omırtqasız hayўanları, hákli suw otları hám háktastıń aralasıwınan paydo bolǵan. Orgonogen háktastıń bir túri por esaplanadı.
Por aq reńli, jumsaq jınıs bolıp, boyaw, zamazka ushın pigment, hák hám cement sıyaqlı baylanıstırıwshılar islep shıǵarıwda isletiledi.
Chiǵanoaqlı háktas tıǵızlıǵı 0,8-1,8 gsm3, jeńil kesiliwsheń, teksturası shiraylı jınıs bolǵanı ushın qurılısta ishki, sırtqı diyўal hám pollardı qaplawda isletiledi. Onıń shıǵındıları beton ushın toltırıwshılar sıpatında paydalanıladı.
Diatomit, trepel hám opokalar tiykarınan diatomitli suw otları qabıqları, tasqa aylanǵan mikroorganizmlerden, amorf kremnezemnen ibarat uwqalanatuǵın taw jınısları esaplanadı. Olar ıssılıq izolyaciyası materialların alıwda, cement ushın mineral aktiv qosımsha sıpatında isletiledi.
Metamorfik taw jınısları. Metamorfik taw jınıslarınan qurılısta kóp isletiletuǵını gneysler, gilli slanecler, mramorlar hám kvarcitler.
Gneysler slanec tárizli (qatlamlı) dúziliske iye bolıp, granitlerdiń metamorfizmge ushırawınan payda bolǵan. Gneysler quramına kvarc, biotit, rogovaya obmanka, dala shpatları sıyaqlı minerallar kiredi. Olar granit sıyaqlı joqarı bekkemlikke iye, biraq muzlaǵanda qatlamlanıp buzıladı. Gneysler fundamentler, jol qaplamaların tiklewde isletiledi.
Kristallı slanecler mayda danalı dúziliske iye bolıp, kvarc, biotit hám muskavit minerallarınan ibarat boladı. Slaneclerdiń gilli, kremniyli, slyudalı hám basqa túrleri bar bolıp, tóbe ushın plitalar tayarlawda isletiledi. Slanec 2-8 mm qalıńlıqta ańsat ǵana qatlamlanıwı múmkin.
Onıń tıǵızlıǵı 2,7-2,8 gsm3, gewekligi 0,3-3%, qısılıwdaǵı bekkemligi 50-240 MPa boladı. Slanecden pol, zinapoya qaplamaları bólimlerin tayarlaw múmkin.
Kvarcitler qum taslardıń qayta kristallanıwınan payda bolǵan mayda danalı taw jınısları esaplanadı. Kvarcit 95-99% kvarcdan (SiO2) ibarat bolıp, qısılıwdaǵı bekkemligi 100-455 MPa, otqa shıdamlılıǵı 1710-17700S.
Qurılısta kvarcitler diyўal tasları, bruschatka, jol hám kópir qaplamalarında, kislotaǵa shıdamlı material sıpatında isletiledi.
Mramor-mayda, ortasha hám iri danalı tıǵız taw jınısı bolıp, háktas hám dolomitlerdiń joqarı basım hám temperatura tásirinde metamorfizmge ushırawınan payda bolǵan. Taza mramor aq reńde, minerallar aralassa jasıl, qızıl, kúl reń, qara hám qaramtır bolıwı múmkin. Aralasqan minerallardıń bir tekis tarqalmaǵanlıǵı mramor teksturası túrli gúlli bolıwına sebepshi boladı.
Mramor tıǵızlıǵı 2,8 gsm3, suw sińdiriwsheńligi 0,7 % ke shekem, qısılıwdaǵı bekkemligi bolsa 100-300 MPa, qattılıǵı 3-4. Mramor ańsat qayta islenedi.
Mramor qurılısta ishki hám sırtqı diyўallardı bezewde, lesnica, tereze tokchalari, shıǵındıları bolsa koshinkor beton buyımlar, quramalı bezew aralaspaların tayarlawda isletiledi.
Mramor imarat hám inshaatlardıń sırtqı bezewi ushın isletilgende waqıt dawamında hawadaǵı ıǵallılıq hám túrli gazler tásirinde jıltıraqlıǵın joǵaltıp baradı.
Mramor Ózbekstannıń Nurota, Qurama, Chotqal tawlarında kóplep ushırasadı. Solardan eń belgilisi Nurota mramor kánleri esaplanadı. Tashkent qalasındaǵı Nawayı atındaǵı teatr, Xalıqlar doslıǵı sarayı imaratları jergilikli mramor taslar menen bezetilgen.
|
