12-tema. Grammatika, onıń bólimleri. Morfologiya haqqında ulıwma maǵlıwmat ;
Jobası
1.Grammatika haqqında ulıwma maǵlıwmat.
2.Sózdiń forması hám grammatik mánis.
3.Grammatik mánisti ańlatıw qural hám usılları. Sózdiń grammatik forması. 4.Grammatik kategoriya. Sóz gruppalarına ajıratıw principlerı
12-lekciya. Sózlik quramındaǵı sózlerdiń kelip shıǵıwı, social gruppalar tárepinen qollanıwı tárepinen xarakteristikalanıwı. Sózlik quramındaǵı ajıralmaytuǵın birikpeler - frazeologik birikpelerdiń mánis hám quram tárepten xarakteristikalanıwı
Joba :
1. Qaraqalpaq tili leksikasida óz qatlam.
2. Qaraqlpaq tili leksikasida ózlesken qatlam.
3. Qollanıw sheńberi shegaralanbaǵan leksika (sózler)
4. Qollanıw sheńberi shegaralanǵan leksika (sózler).
Tayansh sózler: Qollanıw sheńberi shegaralanbaǵan leksika (sózler), shegaralanbaǵan leksika (sózler), termin? Kásiplik termin, istorizm, arxaizm, ishki derek, sırtqı derek.
Tiykarǵı sabaqlıq hám oqıw qollanbalar
№ Avtorlar Ádebiyat nomi Baspa jılı Ádebiyattıń ARM
dagi shifri Ádebiyat
dıń ARMdagi inventar nomeri
1. M. Hamroyev, D. Muhammedova, D. Shodmonqulova, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva. Ana tili (sabaqlıq ). T.: “Finans -ekonomika”
2008 y.
2. R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamroyev Ana tilinen shınıǵıwlar kompleksi T.: TDPU. 2009.
3 M. Joldasev. Ózbek tili praktikumi
(1-bólim). T.: TDPU. 2005.
4 K. Qosimova, C. Jarısonov, X. Ǵulomova,
Sh. Joldaseva,
Sh. Sariyev Ana tili oqıtıw metodikasi T.: Bayoz, 2022.-
304 b.
5 T. I. Berejnaya, Sh. T. Bekkemova Rodnoy yazik Tashkent, 2007
6 L. I. Raxmetullayeva Metodika prepodavaniya russkogo yazika Tashkent, 2007
Qosımsha ádebiyatlar
1. Mirziyoyev Sh. M. Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik - hár bir baslıq iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek. Mámleketimizdi 2016 jılda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń tiykarǵı juwmaqları hám 2017 jılǵa mólsherlengen ekonomikalıq programmanıń eń zárúrli ústin turatuǵın baǵdarlarına arnalǵan ministrler Mákemesiniń keńeytirilgen májilisindegi lekciya, 2017 jıl 14 yanvar / Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: Ózbekstan, 2017.- 104 b.
2. Mirziyoyev Sh. M. Nızam ústinligi hám insan máplerin támiyinlew - jurt rawajlanıwı hám xalıq párawanlıǵınıń girewi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi qabıl etilgeniniń 24 jıllıǵına arnalǵan saltanatli máresimdegi lekciya. 2016 jıl 7 dekabr /Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: “Ózbekstan”, 2017.- 48 b.
3. Mirziyoyev Sh. M. Ullı keleshegimizni márt hám ullı xalqımız menen birge quramız. Usı kitaptan Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 jıl 1 noyabrden 24 noyabrge shekem Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalası saylawshıları wákilleri menen ótkerilgen saylawoldi ushırasıwlarında sóylegen sóylewleri orın alǵan. /Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: “Ózbekstan”, 2017.- 488 b.
4. Mirziyoyev Sh. M. Jańa Ózbekstan strategiyası.-Tashkent, 2021.-458 b.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń Pármanı
1. Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketler strategiyası tuwrısında. (Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri kompleksi, 2017 y., 6 -san, 70-element )
2. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 - jıl 6 - noyabr degi " Ózbekstannıń jańa rawajlanıw dáwirinde tálim - tárbiya hám ılım - pán tarawların rawajlandırıw ilajları tuwrısında " gi PF - 6108 - san pármanı.
3. M. Hamroyev. Ana tili. Tashkent: “Shıǵıs” baspa-koncern aktsiyadorlik kompaniyası bas redakciyası. 2013.
4. M. Hamroyev. Ana tilinen tilge tiyisli analiz qálipleri. Tashkent: TDPU. 2019
Informaciya derekleri
1. http://www. edu. uz-Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi saytı.
2. http:www. uzedu. uz - Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi ministrligi saytı.
3. http://www.gov. uz- Ózbekstan Respublikası húkimeti portalı.
4. www.pedagog. uz
5. www. apkpro. ru/content/view
6. www.prometeus. nsc. ru/contents/books/slasten
7. www. relarn. ru/conf/conf2007
8. http://vilenin. narod. ru/Mm/Books/
9. http://www. allmath. ru/
10. http://www. zıyanet. uz/
11. www. new. tdpu. uz
12. www. ziyouz. uz
Sonı aytıw kerek, qarqalpaq xalqi tariyxıy dáwirler dawamında basqa xalıqlar menen ekonomikalıq, siyasiy, materiallıq baylanısda bolıp kelgen. Bul baylanıslar óz-ara baylanısda bolǵan xalıqtıń tiline málim dárejede óz tásirin ótkeredi. Óz-ara tásir nátiyjesinde tildiń barlıq bólimlerinde: fonetikalıqa, leksika, grammatika sıyaqlılarda ózgerisler júz beredi. Tildegi ózgeris hám rawajlanıw tildiń leksikasida kúshli boladı.
Ózbek xalqi aǵayin bolmaǵan tájikler menen áyyemginen baylanısda boldı. Sonıń tariyxıy sebepler menen baylanıslı halda arab, orıslar menen baylanısda boldı. Házirgi dáwir kelip bir qansha shet el mámleketlikler menen dos sıpatında baylanıslar ornatǵan. Bular ózbek tili leksikasiga kóplegen sózlerdiń ózlesiwine sebep bolıp atır.
Házirgi ózbek tili leksikasi tariyxıy tárepten eki qatlamǵa ajratıladı :
1. Óz qatlam.
2. Ózlesken qatlam.
I. Óz qatlam. Óz qatlamǵa umumturkiy sózler hám ózbekshe sózler kiredi.
1. Umumturkiy sózler. Kópshilik gruppa xalıqlar tilinde qollanılatuǵın, barlıq turkiy tiller ushın ulıwma bolǵan sózler umumturkiy sózler dep ataladı. Bul sózler turkiy qáwimlerdiń geyde qosılıwı, geyde ajırasıwı nátiyjesinde júzege kelgen, házirde turkiy xalıqlar dep atalatuǵın kisiler tiline tiyisli sózler bolıp tabıladı. Oltoy tiller shańaraǵınıń turkiy toparında (gruppaında ) 24 til: ózbek, qazaq, uyg'ur, boshqird, qırǵıshz, qaraqalpaq, turkpen, Azerbaydjan, no'g'oy, tatar, chuvash, yaqut, tuva, shor, qoraim, qumiq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy túrkleri tilleri bar.
Umumturkiy sózler házirgi qaraqlpq tili leksikasinıń tiykarǵı bólegin, derlik yarımın quraydı.
Ulıwma turkiy sózler túrli tarawlarǵa tiyisli bolıp, olarǵa zat -shaxs, belgi, muǵdar, háreket, sezim-sezim ańlatatuǵın sózler kiredi: kisi, ayaq, qol, bas, kóz, qas, qızıl, kók, jasıl, aq, bir, eki, úsh, tórt, on, kel, tur, jat, o'tir, al, ur, jaqsı, jaman, sen, ol, biz, siz, olar, uyań, aste, tez sıyaqlı
1. Tiykarı sózlerge sol tildegi sóz jasaytuǵın qosımshalar qosılıwı nátiyjesinde payda etińan sózler:
2. Basqa tilden ózlesken sózlerge ózbek tilindegi jasaytuǵın qosımshalardı qosıw menen jasalǵan sózler: a) tájikshe sózlerden jasalǵan sózler: mard+lik, jang+chi, dos+lik, pul+siz; b) arabsha sózlerden jasalǵan sózler: baslıq+lik, qımbat+li, shıpa+la+moq, ala-awızlılıq+chi, ar-namıs+li; d) orıssha -internotsional sózlerden jasalǵan sózler: sport+chi, razvedka+chi, beton+la+moq, ekskavator+chi.
3. Basqa tillerden kirgen jasaytuǵın qosımshalar járdeminde óz hám ózlespe sózlerden payda etińan sózler: til+shunos, miynet+kash, sızılma+kash, kitap+xon, ilm+iy, vagon+soz hám basqalar.
II. Ózlesken qatlam. Házirgi ózbek tiliniń sózlik quramına tariyxıy sebeplerge kóre basqa tillerden kóplegen sózler kirip kelgen. Ózbek tiline basqa tillerden kirip kelgen sózler ózlesken sózler (alinba sózler) dep júritiledi. Ózlesken sózler uyg'ur, tájik, arab, orıs, nemis, fransuz, ispan, ingliz hám basqa tillerge tiyisli.
Qaraqalpaq tiline basqa tillerden kirip kelgen sózlerdi tómendegi qatlamlarǵa bolıw múmkin:
1. Parsı -tájikshe sózler: Bul sózlerdiń ózlesiwine sebep mınada, ózbek hám tájik xalıqları ásirler dawamında qońsı-qoba bolıp jasap kelip atır. Soǵan kóre, aspan, aftap, báhár, baha, japıraq, terek, murap, dáste, nawqas, gerbish, sahra, shańaraq, shákirt, qarıydar, márt, kem, shala, bálki, eger, da sıyaqlı sózlerdiń ózbek tiline ózlesiwi tábiyiy hol bolıp tabıladı. Mısallardan ko'rinyaptiki, parsı -tájikshe sózlerde poy, dast, dar sıyaqlı bólimler qatnasyapti, sózler aqırında shıńǵırsız dawıssızlardan keyin t, shıńǵırlaytuǵınnan keyin d dawısları qatnasıw etyapti;
2. Arab tilinen ózlesken sózler. Arabsha sózler ózbek tiline vII-vIII ásirlerden baslap kirgen. Bul hal arablarning Oraylıq Aziyanı basıp alıwı menen baylanıslı. Kitap, mektep, xalıq, bilimlendiriw, shayır, mánis, yosh, kásip, qassap, kórkem óner, ásbap, jay, jay, awqat, g'alla, pıl, qus, shıbın-shirkey, insan, shańaraq, apa, apa, murın, mekeme sıyaqlı sózler arab tilinen kirip kelgen. Ózbek tilindegi arabsha sózler kóbirek at hám sapa gruppaına tiyisli bolıp, olardıń belgileri tómendegiler bolıp tabıladı: a) eki dawıslı qasında keledi: mudam, shayır, mámile, ǵayratlılıq, sana, qurılıs, shaqırıq, tábiyiy; b) apostrof belgisi (') qatnasadı : mánis, qorǵan ; d) -iy,-viy qosımshaların alıp jasalǵan boladı : asabiy, shańaraqqa tiyisli)
3. Kitay tilinen alınǵan sózler. Ullı jipek jolı Oraylıq Aziya menen Kitaynı baylanıstırǵan hám nátiyjede Kitaysha sózler ózlesken: shay (Kitay tilinde ttsay deyilar eken), manti (myan - qamır, ti - gósh degeni), lag'mon (“cho'ziq qamır” degeni).
4. Mańgol tilinen kirgen sózler. XIII asirde mo'g'ullarning Oraylıq Aziyanı basıp alǵanlıǵı hám ullı Ámir Temur tárepinen bul qaraqshılıqqa toqtatıw berilgenligi tariyxdan málim. Tilimizge ózlesken mo'g'ulcha sózlerdiń ayırımların keltiremiz: sortkar (no'xo'r - dos, jora degeni), rayon (on mıń).
5. Orıssha -baynalminal sózler. XIX ásirdiń 2-yarımınan Oraylıq Aziya, atap aytqanda, Ózbekstan patsha Rossiyasınıń koloniya mámleketine aylandı. Orıs tiliniń ózbek tiline tásiri sol dáwirden baslandı. Orıs tilinen, orıs tili arqalı basqa tillerden kóplegen sózler o'zlashdi.
Ózbek tiline orıs tilinen hám orıs tili arqalı Evropa xalıqları tillerinen (fransuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) sóz kiriwi eki tariyxıy dáwirdi óz ishine aladı :
1. XIX ásirdiń 2-yarımınan XX ásirdiń baslarınasha bolǵan dáwir.
2. 1917-jıldan keyingi dáwir.
Orıs tilinen sózler eki jol menen o'zlashdi:
1. Orıs jumısshıları, ustaları, orıs askarlari, hámeldarlarınıń jergilikli xalıq menen hár qıylı daǵı baylanısları sebepli awızsha sóylew arqalı : chilon (chlen), adbakat (advokat ), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) sıyaqlı.
2. Baspasóz arqalı : ayrapilan (aeroplan ), pabrik (fabrika ), po'shta (pochta ), zovut (zavod ), uyez (uyezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) sıyaqlı.
Orıs tili arqalı kirgen sózlerdiń geyparaları dúnyadaǵı kóplegen xalıqlardıń tilinde dawıs tárepi derlik ózgertirilmay isletiletuǵın xalıq aralıq sózler bolıp tabıladı. Olar, ádetde, internotsional (baynalminal) sózler dep júritiledi. Ózbek tiline ózlesken internotsional sózler tariyxıy tárepten tómendegi tillerge tiyisli:
1. Orıs tiline: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr ), ruchka.
2. Lotin tiline: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan, direktor, radio.
3. Grek tiline: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr, neft, taktika, parallel.
4. Nemis tiline: raketa, kran, páta, rolik, politsiya sıyaqlı.
5. Anglichan tiline: chempion, futbol, dollar sıyaqlı.
6. Fransuz tiline: roman, palto, serjant, bank sıyaqlı.
Orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler sociallıq-siyasiy turmısqa, sanaat, awıl xojalıǵı, pán-texnika, materiallıq -oqartuv, kórkem óner, sawda, sport, áskeriy tarawǵa oid bolıp tabıladı.
Házirgi Evropa tillerinen sózler tikkeley baylanıslar arqalı ózlesip atır.
Qaraqlpaq tilinen hám taǵı basqa tillerge sózler ótken: erik, ánjir, somsa (orıssha : uryuk, injir, samsa). Karandash (qara tas), kavardak (qovurdoq), yeralash (aralas ), utyug (o'tli júk) sıyaqlı sózlerdiń de orıs tiline ózbek tilinen ótkenligi tastıyıqlanǵan. Ózbek tilinde isletilineip atırǵan bándirgi sózi de evropa tillerinde piket formasında qollanılayotganligi pánge málim. Házirgi waqıtta ózbek milliy sport túrlerinen bolǵan gúrestiń xalıq aralıq kólem dárejesine eliriwi munasábeti menen gúres, jambas, shala, hadal sıyaqlı ózbekshe sózler basqa tillerde de isletilip atır.
Xalıqlar arasındaǵı hár qıylı baylanıs tillerdiń sózlik quramınıń boyıp barıwına xızmet etedi.
Soraw hám tapsırmalar
1. Sinonim dep nege aytıladı?
2. Leksikalogik sinonimiyaga tariyp beriń.
3. Grammatik sinonimlerge mısallar keltiriń.
4. Absolyut sinonimler degende neni túsinesiz?
5. Stilistik (stilistik) sinonimlerge mısallar keltiriń.
6. Ideografik sinonimler qanday sinonimler esaplanadi?
7. Sinonimik qatar túsinigin anıqlama berń.
8. Dominanta (bas) sóz dep nege aytıladı?
9. Sinonimlerdegi unamsız buyoqdorlikka tariyp beriń.
10. Dublet sózler qanday sózler esaplanadi? Frazeologik sinonimlerge mısallar keltiriń.
Sonı aytıw kerek, tildegi barlıq sózler sol til iyeleri tárepinen birdeyde, barlıq orınlarda qollanılavermaydi. Sol tárepten tilde ámeldegi bolǵan sózlerdi málim gruppalarǵa bolıw múmkin.
Bul gruppa ózbek milletine tiyisli barlıq insanlar tárepinen kúndelik turmısda isletiletuǵın sózler toparı bolıp tabıladı. Bul sózler toparı qollanıw sheńberi shegaralanǵan leksika yamasa putkil xalıq leksikasi dep júritiledi.
Qollanıw sheńberi shegaralanbaǵan leksikaning tómendegi qásiyetleri bar:
1. Bunday sózlerden jasaw jayı, kásipi, óneri, jinsi, materiallıq dárejesinen qaramastan ózbek milletine tiyisli barlıq kisiler paydalanadı.
2. Bul sózlerdiń mánisi hámmege túsinikli boladı.
3. Bul sózler socialliq ómirdiń barlıq tarawlarına, barlıq sóz gruppalarına tiyisli boladı.
4. Bul sózlerdiń kóp bólegin umumturkiy sózler hám ózbekshe sózler quraydı.
5. Basqa tillerden kirgen sózler de qaraqalpaq xalqiniń barlıǵına túsinikli bolsa, olar isletiliw sheńberine kóre shegaralanbaydi. Mısalı, arab tilinen ózlesken samal, saat, dos, kósem, salawat, xafa, naqıl, turmıs, millet, gúrriń sózleri; parsı -tájik tilinen ózlesken gósh, nan, sazende, sáwbet, palız eginleri, atawız sıyaqlı sózler; orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen traktor, kino, teatr, cirk, kartoshka, fabrika, zavod sıyaqlı sózler putkil xalıq tilinde qollanıladı.
Sonday eken, qollanıw sheńberi shegaralanbaǵan sózler óz qatlamǵa da, ózlesken qatlamǵa da tiyisli bolıwı múmkin.
Sonı aytıw kerekki, putkil xalıq leksikasi hár qanday til sózliginiń tiykarın, yadroisini quraydı. Bul leksika quram tárepinen turaqlı bolıp, turmıslıq zárúr bolǵan túsiniklerdi ańlatıw ushın xızmet etedi.
Bunday sózler túrli sebeplerge kóre ózbek tili iyeleri tárepinen birdey dárejede qollanılavermaydi.
Qollanıw sheńberi shegaralanǵan leksikaning tómendegi qásiyetleri bar:
1. Bul leksika quramına kiretuǵın sózlerdiń mánisleri barlıq ózbek milleti wákillerine túsinikli bo'lavermaydi. Mısalı, doyi sóziniń mánisin tek Xorezmlikler (yamasa olarǵa qońsılas aymaqdaǵılar ) túsiniwedi (bul sóz kórkem ádebiyatqa baylanıslı iale dayı degen mánisti ańlatadı ).
2. Bul sózlerdiń qollanıw sheńberi chegalanishi olardıń kelip shıǵıwına baylanıslı emes. Mısalı, kelip shıǵıwı tárepinen ózbekshe bolǵan búrkegish (purka+gich) sózi barlıq ózbek tilinde sóylesiwshiler tárepinen aktiv isletilmaydi (bul sóz orıssha pulverizator sóziniń awdarması bolıp tabıladı).
O. S. Axmanovanıń “Slovar lingvisticheskix terminov” sózliginde dialekt sózine tómendegishe tariyp beredi (awdarma ):
“DIALEKT -... 1. Arnawlı bir tildiń aymaqlıq, kásiplik yamasa social ulıwmalıq menen bekkem baylanısqan hám turaqlı hám de tikkeley til arqalı baylanısda bolıp turatuǵın ol yamasa bul muǵdarda sheklengen kisiler tárepinen isletiletuǵın kórinisi (variantı ) dir” Sonnan kelip shıqqan halda, qollanıw sheńberi shegaralanǵan leksika aymaqlıq dialektal leksika, social dialektal leksika hám terminologik leksika sıyaqlı gruppalarǵa bólinedi.
Sonı atap ótiw kerek, bul gruppaǵa kiretuǵın sózler quraman turaqlı emes, yaǵnıy waqıt ótiwi menen olardıń ayırımları putkil xalıq leksikasi quramına ótiwi múmkin. Mısalı, social dialektal leksikaga tiyisli bolǵan gáp joq sóz dizbegi házirgi waqıtta kórkem ádebiyatqa baylanıslı til toparına ótpekte (sol g'nomli teleko'rsatuv da bar edi).
1. Aymaqlıq dialektal leksika
Bir millettiń málim aymaqdagina jasaytuǵınlıq wákilleri tárepinen isletiletuǵın sózler jıyındısı dialectal leksika dep ataladı. Dialekt - grekshe sóz bolıp, dialektos - «tilning jergilikli kórinisi» bolıp esaplanadı. Dialektal leksika birligi dialektizmlar dep júritiledi.
Millettiń málim aymaqta jasaytuǵınlıq bólegi isletetuǵın birlikler ishinde kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilge tiyislileri de bolıwı múmkin. Dialektizmlar tildiń tek jergilikli kórinisigagina tiyisli bolǵan birlikler bolıp tabıladı.
Dialektal leksika quramında tómendegi kórinisler ámeldegi:
1) leksikalogik dialektizmlar forma hám mánis tárepinen dialektga tán bolǵan sózler bolıp tabıladı. Bunday dialektizmlar da eki qıylı boladı :
a) tolıq dialektizmlar forması da, mánisi de tek dialektga tán bolǵan sózler bolıp tabıladı. Mısalı : Xorezmshe: momo (kempir apa ), gashir (geshir), moyak (máyek), o'jak (baspaq ), taxya (taqıya ), secha (shımshıq ), hovva (awa ); Ferǵanasha : valish (ishkom) shelek (shelek); buxarasha taqıya (taqıya ), inak (siyir ), nana (ana ); Tashkentshe: áke (áke), doda (baba ).
b) yarım dialektizmlar tek mánisigine dialektga tán bolǵan sózler bolıp tabıladı. Mısalı, Xorezmshe teke sóziniń “kópshik” manosi, or i sóziniń “ústin” manosigina dialektga xos bolıp tabıladı, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde teke hám or i sózleri basqa mánislerdi (“eshkiniń erkagi” hám “qazilgan ura” ) ańlatadı.
Bir leksikalogik dialektizm hár túrlı dialektlerde hár túrlı mánislerdi ifoadalaydi: kelgindi sózi Tashkent dialektinde “lolı yamasa qorayib ketken, kir adam” mánisin ańlatpalasa, Qashqadárya (Qovchin) dialektinde “ańqaw, nashar” mánislerin ańlatadı.
2) fonetikalıq dialektizmlar kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildegi sózden dawısları menen parıq etetuǵın birlikler bolıp tabıladı: jo'q (ad.joq ), dag' (ad. taw), chish (ad. tıs) hám b.
3) grammatik dialektizmlar dialektgagina tán bolǵan grammatik birlikler bolıp tabıladı (bular tiykarlanıp affikslar bolıp tabıladı): barvotti (ad. barıp atır ), yurta (ad. yurtga), bazargir (ad. bazarbop) hám b.
4) frazeologik dialektizmlar kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde alternativı bolmaǵan hám dialektga tán frazeologik birlikler bolıp tabıladı: Xorezm dialektinde: bası aylanbaydı (ad. itibar bermeydi). Bul haqqında “Frazeologiya” bóliminde tolıq bayanlainadi.
Social dialektal leksika
Bul leksikaga tiyisli sózler málim social gruppalar tárepinen isletiletuǵın sózler bolıp tabıladı. Bul gruppaǵa jargonlar hám argo sózler kiredi.
a) jargonlar (fransuzcha “buzılǵan til” degeni) «umumtildagi” (ustaz prof. Sh. Raxmetullayev ańlatpası ) sózlerden shakily tárepten parıq etetuǵın, kóbinese awızsha baylanısde ayırım social gruppalar tárepinen ózin tildiń basqa wákillerinen ajıratıp kórsetiw maqsetinde qollanılatuǵın birlikler bolıp tabıladı: tabıs (pul), nishtyak (zor) hám h.
Jargonlarning tómendegi qásiyetleri bar:
• shakily tárepten umumtildagi sózlerden parıq etedi. Mısalı, mullajiring jargon sózi bólimleri bizge tanısday kórinedi, lekin bul eki bólektiń óz-ara baylanısıwı logikalıq jaqtan tuwrı emes.
• kemsitiw , jerge urıw, jamanlaw sıyaqlı qosımsha mánis boyawlarına iye. Mısalı, quyrıq jargon sózinde mánisi bar ekenligi bilinedi.
b) argolar (fransuzcha argot - “ózgeler ushın jabıq” degeni ) ayırım unamsız social gruppalar (uwrılar, qaraqshılar ) tárepinen isletiletuǵın jasırın mánisli sózler bolıp tabıladı: aq qıraq (100 swm), qızıl (altın) hám h.
Argolarning qásiyetleri:
• shakily tárepten umumtildan parq etpeydi;
• yashirin mániske iye;
• kamsitish, jerge urıw mánisleri joq.
Terminologik leksika
Málim tarawǵa tiyisli arnawlı túsiniklerdi logikalıq jaqtan anıq ańlatıw ushın qollanılatuǵın sóz yamasa sóz birkmalari jıyındısı terminologik (lot. terminus - “shegara”, logos - “fan” degeni) leksika dep ataladı. Terminologik leksikaning birligi termin (yamasa termin) dep júritiledi. Hár qanday termin málim bir terminler sistemasındaǵana termin esaplanadı. Usınıń menen ol putkil xalıq leksikasiga tiyisli bolǵan sózden parıq etedi.
|
