|
Terminler tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye
|
| bet | 18/58 | | Sana | 17.11.2023 | | Hajmi | 1,69 Mb. | | #100233 |
Bog'liq Joqar bilimlendiriw, p n h m innovaciyalar ministrligi N kis inTerminler tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
1) qandayda bir tarawǵa tiyisli arnawlı túsinikti ańlatadı. Mısalı, leksikologiya termini filologiya tarawına tiyisli bolıp, tildiń sózlik baylıǵın úyrenetuǵın bólim túsinigin ańlatadı.
2) bir terminologik sistemada mudamı bir mánisli boladı. Mısalı, at sózi termin retinde tek sóz gruppası túsinigin ańlatadı (bul sóz “ism”, “haywan”, “atıw”, “ıshıw” mánislerindegi sózler menen omonim esaplanadı ).
3) kóbinese tilleraro haqqındaiatga iye boladı. Mısalı, lotin tilinen alınǵan respublika termini dúnyadaǵı kóplegen tillerde birdey túsinikti ańlatadı.
4) bir sóz birden artıq tarawǵa tiyisli termin bolıwı múmkin. Mısalı, valentlik termini ximiya hám de filologiya pánlerinde isletiledi.
5) tiykarlanıp at gruppaına tiyisli boladı, basqa gruppaǵa tiyisli bolsa, otga ko'chgan boladı : sintaksis (at ), islep shıǵarıw (háreket atı otga ko'chgan).
Atamalardı tómendegi kriteryalar boyınsha klassifikaciya qılıw múmkin:
1) qaysı tarawǵa oidligiga kóre:
a) kásip-óner atamaları málim kásip yamasa óner iyeleri tárepinen isletiletuǵın atamalar bolıp tabıladı. Dúnyada qansha kásip yamasa óner bolsa, solardıń hár birine tán bolǵan atamalar bar bolıp tabıladı. Ayırım kásiplerge tiyisli atamalarǵa mısallar :
- oqıtıwshılıq : reyting, jıllıq baha, klass jurnalı, pedkengash, semestr, shereklik hám h.
- aǵash ustasılıq : jonǵı, qashaw, shot, shókkish hám h.
b) ilimiy atamalar málim pán-texnika tarawına tiyisli túsiniklerdi ańlatatuǵın atamalar bolıp tabıladı. Bunday atamalar tábiyiy pánler, texnika pánler, social -gumanitar pánler, matematikalıq pánlerdiń barlıǵında bar bolıp tabıladı. Mısalı :
- ximiya : oksid, sulfat, reaksiya, valentlik, kislorod, vodorod hám h.
- matematika : sinus, kosinus, teńlik, romb, parallelogram, teorema, hákisioma hám h. b
- logika : predikat, subyekt, obiekt, húkim, túsinik hám h.
- kibernetika (yamasa komputer texnologiyası ): EHM, informaciya, fayl, disk, internet hám h.
2) kelip shıǵıwına kóre:
a) putkil xalıq leksikasidan alınǵan terminler. Bunda tildiń ózinde ámeldegi bolǵan sózler termin retinde maydanǵa shıǵadı. Mısalı, filologiyaka tiyisli at, sapa, san, peyil, usıl, járdemshi, baylaw, júkleme, gáp, sóz sıyaqlı, arxitektorchilikka tiyisli párdaz, davra, kórinetuǵın, naǵıs oyıwshı, bóliw sıyaqlı, temirshilikke tiyisli pesh, dene, jelke, charxdor, dem sıyaqlı atamalar buǵan mısal bóle aladı.
b) shet tillerden alınǵan terminler. Bunda tilimizge házirgi waqıtta baylanıs quralı esaplanǵan shet tillerden alınǵan atamalar názerde tutıladı. Mısalı, yadro fizikasılıqǵa tiyisli activator, barion, diproton, kvant ; botanikaga tiyisli ázeliya, valeriana, gortenziya, magnoliya; logopediya pánine tiyisli anamnez, giperkinez, distoniya, patogenez sıyaqlı, zergerlik kásipine tiyisli buraw, shańǵalaqsız qaq erik, peshxalta, dahanda sıyaqlı atamalar soǵan mısal bóle aladı..
vulgarizm hám varvarizmlar
Tilde sógis, ǵarǵash mánislerin ańlatatuǵın sózler vulgarizmlar (lot. vulgaris “qopal” degeni) dep ataladı. Mısalı : haramı, qıztaloq, jer yutkur, atası náletlegen perzent hám b. vulgarizmlarni da qollanıw sheńberi shegaralanǵan leksikaga kiritse boladı, sebebi bul gruppa sózler de mudamı isletilinevermaydi. Bunday sózler shıǵarmalarda qaharmanlardıń xarakterin tereńrek ashıw ushın xızmet etedi.
varvarizmlar (grekshe barbarismos - “túsiniksiz sóylew” degeni) qandayda bir tilde awdarması bóle turıp, jónsiz tárzde isletiletuǵın sózler toparı bolıp tabıladı. Mısalı : znachit (sonday eken), tak (sonday eken), ostanovka (bándirgi), svet (shıra ) sıyaqlı orıssha sózler; yes (awa ), vau (qoyil) sıyaqlı anglichan sózler soǵan mısal bóle aladı.
Soraw hám tapsırmalar
1. Qanday sózlerdi aktiv sózler deymiz?
2. Aktiv emes (passiv) sózler ne?
3. Aktiv emes sózlerdiń túrlerin aytıń.
4. Arxaik hám tariyxıy sózlerdiń parqın aytıń.
5. Neologizmlar ne?
6. Olar qashan jańalıǵın joǵatadı?
7. Leksik neologizmlar haqqında sóyleń.
13-tema : Atlıq gruppasınıń tariypi, leksik-grammatik qásiyetleri, mánis túrleri
Jobası
1.Atlıqtıń tariypi hám leksik-grammatik qásiyetleri.
2. Atlıqtıń manisı túrleri. Ataqlı atlardıń túrleri. Turdosh atlardıń túrleri. Atlıq gruppasınıń sanlıq kategoriyasi.
3.Sanlıq kategoriyasi haqqında. Logikalıq hám grammatik sanlıq haqqında. Sanlıq kategoriyasinıń forması.
Atiıq sóz gruppainin leksik grammatik qásiyetleri
Joba :
1.
Atlıq jáne onıń leksik-grammatik qásiyetleri (leksik mánisi, morfologiyalıq belgileri, sintaktik wazıypası ).
2.Atlıqtıń mánis túrleri: ataqlı hám turdosh atlar
3.
Ǵalabalıq atlıqtıń túrleri: anıq hám abstrakt atlar, jalǵız hám jámlewshi atlar
Atlıqlar jáne onıń leksik-garmmatik qásiyetleri
Predmettiń atınıń (keń mániste) bildiriwshi ǵárezsiz sóz gruppaına at deyladi. At sóz gruppaına tiyisli sózler kim? Ne? Kimler? Neler? so'rog'laridan birine juwap berad:
Jer, tómendegi leksik-semantik ózgesheligi:
1) Keń mániste predmet mánisin ańlatıw otning leksik ózgesheligi bolıp tabıladı. Predmet mánisin tiri janzatlar (qus, qus, qumırsqa sıyaqlılar ), jer hám aspanǵa, kúndelik turmısqa tiyisli zatlardıń atı (quyash, ay, taw, tas, dárya, duz, nan, choynak, qasıq sıyaqlılar ), ósimliklerdiń atı (paxta, salı, jo'xori, jońıshqa sıyaqlı ), waqıya-qubılıslardıń atı (toy, konfrenciya, jıynalıs, shadlıq, isenim, gúres) orın waqıt atları (jaz, gúzek, oypatlıq, tóbelik), atab qoyılǵan shaxs hám predmetlerdiń atı (Tashkent, Zulfiya, Sirdaryo, «Oqıtıwshı» baspa sıyaqlı ) bildiredi.
Soǵan kóre atlar mánis tárepten 2 túrge bólinedi: ataqlı hám turdosh atlar. Samarqand, Akmal. «Qara kózler» (roman ), «Fan» (baspası )-ataqlı atlar. Kitap, dápter, kúlki, tınıshlıq, turdosh atlar.
Atlıqtıń morfologiyalıq qásiyetleri:
1) atlıq san kategoriyasiga iye, yaǵnıy predmet ańlatıwshı sózler birlik hám kópshiligilik sanda qollanıladı.
2) Atliq iyelik kategoriyasiga iye, yaǵnıy predmettiń (keń mániste predmetlik túsinigi: shaxs waqıya -hádiyse hám b) úsh shaxstan birine tiyisligini, qarawliligini, tiyisliligin ańlatadı : menning dápterim, seniń ukang, onıń quwanıshı sıyaqlı
3) Atlıq seplik kategoriyasiga iye. Atlar altı seplik mánisine iye bolıp, seplik qosımshaları otning otga yamasa otning fe'lga tobeligini ańlatadı : bas kelshik-kitap, qaratǵısh seplik-kitaptıń., tabıs seplew-kitaptı, barıs sepligi-kitapǵa, orın -payıt keliwigi-kitapda, shıǵıw keliwigi-kitaptan. (Zulfiyaning kitapı, kitaptı sevadi) sıyaqlı.
4) Atlıq sóz jasalıw qásiyetlerine iye. Atlıq hám sóz gruppası aktiv sóz soǵılıw usılları morfologiyalıq, sintaktik; sonıń menen birge tek at sóz gruppaın yasaydigan abbrevasiya usılı menen yasaladi: xizmetker, kúlki, taraq, gúlzar, quwanısh (morfologiyalıq usıl menen); belbog', kóz áynek, baxıt hám ıǵbal, ata-ana (sintaktik usıl ); DAN, ToshDPU (abbreviasiya usılı menen)
4) Atlarda modal forma soǵılıwı da bar. Atlarda modal mánis otning leksik mánisine kishreytiriw, erkelew, húrmet, kúsheytiw, gúman, uǵımsızlıq, astarlı sóz sıyaqlı qosımsha mánislerdi qosıw menen payda etinadi: qızsha, qózishaq, botalaq, balaǵana, Saqıyjon, Ra'noxon, un-pun, nan-pon sıyaqlı.
Atlıq tómendegi sintaktik xussuiyatlarga iye:
1) at at menen baylanısadı. Bas hám qaratǵısh keliwigidagi atlar áne sonday ózgeshelikke iye:
2) at peyil menen baylanısadı. Tushum, jónelis, orın -payıt, shıǵıw keliwigidagi atlar peyil menen baylanısadı : xatni o'qidi, xatga qaradi, xatda jazılǵan sıyaqlı ;
3) at geyde sapa, usıl, san, almasıq, úndewge de baylanısadı : aspan tınıq, úyler kóp, maqsetim sol sıyaqlı
4) bas seplik formasındaǵı at gapdaega, kesim, sapalaytuǵın sıyaqlı gáp bólekleri wazıypasında ; qaratpa sóz, nomenativ gáp bolıp keledi.
Mısalı : Ózbekstan -keleshegi ullı mámleket (I. Karimov). Alım kisi óziniń ilmi hám odobiga tayanadi. (Az-az úyrenip dono bo'lur). Seni ullılayman, ey ana xalqim (A. O.) Erte azan. Quyash yotog'idan bas kóterdi. (P. Q.)
5) Qaratǵısh keliwigidagi at qaratıwshı -anıqlawshı wazıypasında keledi; Sen Pushkinning jaxsı kórgen malagi (A. O.)
6 ) Tushum, jónelis, orın -prayt hám shıǵıw keliwigi formasındaǵı atlar tolıqlawısh, hal, geyde kesim wazıypasın atqaradı.
Mısalı : Bayramdı múnásip miynet sıylıqları menen bayramlawdı. (S. A.) Bog'chada terekler altın reń menen tovlanardi. (O) Altın o'tda bilinadi, adam miynette (Naqıl )
Atlıqtıń mánis túrleri.
Atlıqlar mánis tárepten eki túrge bólinedi: turdosh atlar hám ataqlı atlar :
Turdosh atlar. Bir túrdegi predmetlerdiń, hádiyselerdiń ulıwmalastıratuǵın atı turdosh at dep ataladı : stol, kitap, tanbur, baxıt, kúlki, konfrenciya sıyaqlı. Turdosh atlar ataqlı atlarǵa qaraganlar kóp muǵdardı quraydı. Turdosh atlar kishi hárip menen jazıladı.
Ataqlı atlar. Birdey degi predmet (shaxs ) yamasa hádiyselerden birin ayırıp kórsetetuǵın atlar ataqlı atlar dep ataladı.
Ataqlı atlar atab qoyılǵan atlardı ańlatadı. Ataqlı atlarǵa tómendegiler kiredi:
1.Adamlardıń atı hám famılıyaları : Murod, Keń peyilli, Ótkir, Maxmudjon, Axmedov
2. Jazıwshı hám shayırlardıń laqapları : Oybek, Uyqas, Ornıqlıiy, Ayralıq
3. Úy hawanlariga atab qoyılǵan atlar : Lopar, Tórtko'z, Sáykesh
4.Planeta, juldız hám planetalardıń atları : Jer, Zuhar, Jeti qaraqshı, Mirrix
5. Geografiyalıq atlar (qala, awıl, taw, dárya, kól, shól, kontinent atları ): Tashkent, Marg'ilon, Chotqol, Pomir, Ahangaran, Chirchiq, Aziya.
6.Joqarı Mámleket hám joqarı shólkemlerdiń atları : Ózbekstan ministrler Mákemesi, Ózbekstan Joqarı Keńesi
7. Ilimiy mákemeler, joqarı oqıw orınları, ministrlikler hám kárxanalar atı : Paxtashılıq ilimiy-tekseriw institutı, Orta Aziya Ipakchilik ilimiy-tekseriw institutı, Tashkent mámleket pedagogikalıq universiteti, Finans ministrligi, Mámleket banki
8.Joqarı hámel, joqarı eń húrmetli ataq atları : Ózbekstan Prezidenti, ministrler Mákemesi baslıǵı, Bas Komandir.
9.Túrli konfrenciya, hújjet hám rezolyusiyalar, tariyxıy sáneler, waqıyalar atı : Ullı watan urısı, Ǵárezsizlik kúni, Tashkent konfrenciyası.
10. Fabrika, zavod, jámáát xojalıǵı, sport jámiyetleri, kino, teatr, kitap, gazeta, jurnal, atları : «Shıǵıs juldızi» xojalıǵı, «Qutlı qan» romanı, «Bilim» gazetasi, «Jas kúsh» sport jámiyeti, «Gúlistan» jurnalı
Turdosh atlardıń túrleri.
Turdosh atlar kórsetilgen túsiniktiń ózgeshelikine kóre anıq (konkret) hám abstrakt (abstrakt) atlarǵa bólinedi.
Anıq atlar tikkeley predmetti bildiredi: úy, qala, student, qapı. Anıq atlar ańlatpa etken predmetti donalab sanaw múmkin: eki úy, on dana qala, besew student sıyaqlı. Sonıń menen birge, kópshiligilik mánisin -lar qosımshasın qosıw menen anglata aladı : úyler, qalalar, studentler, qapılar sıyaqlı.
Abstrakt atlar predmet retinde oyda sawlelendiriw etiletuǵın uǵımsız, abstrakt, túsinikti ańlatadı : jaqsılıq, baxıt, sawınch, jawın hám basqalar.
Abstrakt atlar donalab sanalmaydı hám -lar qosımshası jardeminde kópshiligilik mánisi ańlatpalamaydi.
Turdosh atlar sonıń menen birge, birlik formada jalǵız bir predmetti bildiredi. Turdosh atlar sol ózgeshelikke kóre jalǵız hám jámlewshi atlarǵa bólinedi.
Jalǵız atlar birlik forma daǵı predmetlerden birewin jalǵızlap, ajıratıp kórsetedi: stol, kitap, qálem, úy shamadon. Grammatik tárepten -lar kópshiligilik qosımshasın alıp, kópshiligilik mánisin ańlatpa eta aladı.
Jámlewshi atlar birlik forma daǵı birdey predmet atlardıń toparsın, jamini ańlatadı : xalıq, armiya, gruppa, topar, pada, azshılıq, kópshilik. Sonday eken, jámlewshi atlar grammatik tárepten birlik formada sonda da, mánis tárepten kópshiligilikti ańlatadı.
Qospa atlar :
Ot+ot: arıslan awız, ayiqtovon, qızǵılt, kinolenta, xontaxta, qorazqand, toshbo'ron, shashpopuk, qumshekerqamish, páshek, qo'larrra, temirjol, piyazdog', Orta CHirchiq.
Sapa+ot: kesirtke, Oraylıq Aziya, Kebirko'l, kókirekul-ton, ko'rsichqon, sasıq iyislipopishak, qoradori.
Atlıq fe'l: eshkiemar, kózboylog'ich, gelle keser, bezew, qanatlı kemiriwshi jánlik, shasho'sar, dúńyaǵa kózqaras.
Son+atliq : beshbarmoq, beshqarsak, Yittisuv, Oltiariq, úshmúyeshlik, mingoyoq, qirqog'ayni.
Son+fe'l: beshotar, birqoqar.
Atliq +kelbetlik: ustabuzarmon, gulbeor, oshko'k.
Fel+fel: iskabtopar, islep shıǵarıw.
Feyil +atlıq .
Jup atlar. Jup atlar [ot+ot],[sifat+ot] sıyaqlı qálipler, sonıń menen birge, basqa gruppaǵa tiyisli jup sózlerdiń otga kóshiwinen payda boladı. Jup atlar quramına kóre tómendegi kórinislerge iye.
Hár eki bólegi ǵárezsiz halda da isletiletuǵın jup atlar :
Bólimleri óz-ara sinonim: azap-aqıret, zawqı-sapa súriw, dári-dárman, baxıt hám ıǵbal, zebi-ziynet, ızzep-ikrom, ızzep-húrmet, házlik, hiyle-hiyle, atatek, pánt-o'git.
Bólimleri óz-ara antonim: kiyim-áster, áwlad -ájdad, ashshı -dushshı, bardı -keldi, bas-ayaq, er-hayal, ul-qız, soraw -juwap, sálem-álik, qulıp-gilt.
Bólimleriniń mánisi jaqın : salma -salma, baxıt-taxt, baqir-shaqır, boj-xiroj, bas-kóz, dev-peri, sıylıq -sálem, kósher-dári, qabaq -tumsıq, esap -kitap, hal-jan, qoy-qózi.
Bólimlerinen biri ǵárezsiz halda isletilbeytuǵın jup atlar : hıyle-quldam, bazar -óshar, bala -baqra, qońsı-qoba, látte-putta, jılaw -sig'i, mazalı -matra, qonaq -izlom, ırım-sirim.
Hár eki bólegi de ózbetinshe jumıslatilmaydigan jup atlar : adi-badi, ashqol-dasqal, zer-zebil, ziyan -rext, ikir-chikir, pattı-sattı, qańǵıbas, mirqinboy-shirqinboy, ya'juj-ma'juj.
San otning klassifikaciyalaytuǵın grammatik kategoriya retinde. Otning morfologiyalıq belgileri hám klassifikaciyalaytuǵın kate-goriyalari. Atlar morfologiyalıq ózgeriwshi sózler retinde ayriqsha morfologiyalıq paradigmalarǵa iye. San kategoriyasi hám subyektiv baha formaları atlardıń tiykarǵı klassifikaciyalaytuǵın grammatik formaları esaplanadı.
San kategoriyasi. Atlarda qarama-qarsılıq jaǵdayında bolǵan birlik hám kópshiligilik mánisleri jáne bul mánislerdi ańlatiwshı sırtqı kórinisler sisteması grammatik san kategoriyasini quraydı.
Logikalıq hám grammatik sannı aralastırmaslik kerek. Mısalı, jámlewshi atlar (xalıq, ásker, pada, suruv) logikalıq jaqtan predmetler jamini ańlatadı, lekin grammatik tárepten birlikte dep qaraladı.
San kategoriyasining eki:-lar affiksı menen yasaluvchi forması hám soǵan oppozitsiyada bolǵan nol kórsetkishli forması bar. Bulardan -lar affiksı otning kópshiligilik formasın yasaydi, birlik forma bolsa nol kórsetkishli forması bolıp tabıladı.
-lar formasınıń kópshiligilikti ańlatıwı máselesinde barlıq filologlar hamfikrdirlar. Biraq nol kórsetkishli forma máselesinde hár túrlı qarawlar bar.
14-tema. Atlıqlardıń baylanıs - munasábet kategoriyalari.
Jobası
1.Atlardıń baylanıs-munasábet kategoriyalari:
2. Atlıqlar daǵı iyelik kategoriyasi.
3.Atlar daǵı seplik formalarınıń morfologiyalıq -sintaktik qásiyetleri.
Atlıqlardıń baylanıs munasábet kategoriyalari Joba : 1. Otning mánis gruppaları. 2. Otning grammatik kategoriyalari
1-§. Zat -buyım, adamlardıń atı, termini bolǵan sózler gruppası at dep ataladı. Atlar kim? ne? qayer? sorawlarınan birine juwap boladı.
• 1-§. Zat -buyım, adamlardıń atı, termini bolǵan sózler gruppası at dep ataladı. Atlar kim? ne? qayer? sorawlarınan birine juwap boladı.
• Atlar iyelik, seplik sıyaqlı sóz ózgertiw, túrli mánis hám wazıypa ushın qollanıwshı wazıypalas sırtqı kórinislerge hám de ayriqsha sóz soǵılıw sistemasına egaligi menen ajralıp turadı.
• Atlardıń zárúrli belgilerinen biri olardıń sapa, san, almasıq, peyil hám usıl distributsiyasida keliwi, yaǵnıy olar menen birika alıwı bolıp tabıladı: úlken jay, ekinshi kurs, barlıq insan, kitap oqııw, kóp adam.
• At gapning barlıq gáp bólegi wazıypasında qollanıwı múmkin. Otning bul sıyaqlı sintaktik wazıypası onıń qanday grammatik formadaligi menen baylanıslı boladı. Mısalı, otning bas forması, yaǵnıy bas seplik, kópshiligilik yamasa birlik hám de iyelik forması gapda iye, Kesim sıyaqlı wazıypada keledi: Ózbekstan -ǵárezsiz mámleket. Milletim-ózbek. Ózbekstanım -onajonim.
• Ǵárezsiz sózler at gruppaına munasábeti kózqarastan eki gruppanı quraydı : 1) at tipidagi sózler. Bul gruppaǵa atlar sıyaqlı kim? ne? so'rog'iga juwap bolıp, otga tán grammatik sırtqı kórinislerde tikkeley qollanıla alatuǵın almasıqlar (men, sen, biz, hár kim, qandayda bir), jámlewshi sannıń -ań,-avlon affikslı túri (ikkov, ikkavlon), fe'lning háreket atı forması (oqıw, jazıw ) kiredi; 2) otlashuvchi sózler. Bul gruppaǵa grammatik san, iyelik, seplik formalarınan birinde qollanilib, arnawlı bir tekst sheńberindegina at wazıypasında isletliwi múmkin bolǵan sapa, san hám olar ornında qollanılatuǵın almasıqlar (qanday, qansha, neshe), birpara usıllar, fe'lning kelbetlik feyil forması kiredi.
2-§. Otning mánis gruppaları. Atlar mánis tárepten tómendegi gruppalarǵa bólinedi:
• 2-§. Otning mánis gruppaları. Atlar mánis tárepten tómendegi gruppalarǵa bólinedi:
• 1. Ataqlı atlar. Bir túrdegi zat yamasa hádiyselerdiń birin ajıratıp kórsetiw ushın xızmet etetuǵın atlar ataqlı atlar dep ataladı. Ataqlı atlar shaxs ısımları, hawanlarning ataqlı atları, shólkem hám gegrafik mákan atları, kosmos deneleri atları, suw háwizleri, shólkem atları sıyaqlı gruppalar sheńberinde ushraydı : Alisher, UllıBek, Zarafshon, Tashkent, Samarqand, Mars sıyaqlı. Bunday ataqlı atlar óz-ara túpkilikli hám jasalmalıǵı hám de dúzilisine kóre parıqlanishi múmkin. Mısalı, Lala, Gózzal, Ámir, Gáwhar Aral sıyaqlı atlar ápiwayı túpkilikli, Ilonli, Doslıq, Paxtakesh sıyaqlı ataqlı atlar ápiwayı jasalma, Ullıbek, Alisher, Nurato, Nurobod, Qosrabot, Uchquduq sıyaqlı ataqlı atlar qospa atlar bolıp tabıladı. Ataqlı atlardıń tiykarǵı bólegin turdrsh atlar quraydı. Biraq olar basqa sóz gruppaları tiykarında da júzege keledi. Mısalı : Pal, Quwanısh, Ánar sıyaqlılar turdosh otdan, O'lmas, Satıpoldi, Turdi, Tursun sıyaqlılar bolsa fe'ldan, Áziz, Batır, Shıyrın, vali sıyaqlılar sapadan, Toqsanboy, Oltibek sıyaqlılar bolsa sandan, Bıltır, Aldınboy sıyaqlılar bolsa túrden payda bolǵan ataqlı atlar bolıp tabıladı.
• Túrli gruppaǵa tiyisli bolǵan sózlerdiń ataqlı at retinde qollanıwı nátiyjesinde olar óziniń hususiy nominativ mánisinen chekingan halda, ulıwma semantik mánis tasıwshı leksikalogik birlikke aylanıp qaladı. Mısalı, Uchquduq usı orındaǵı ush qudıqtı emes, bálki ulıwma qala túsinigin ańlatıwshı onomastik birlik bolıp tabıladı.
At sóz gruppası Atlardıń baylanıs munasábet kategoriyalari Joba : Otning mánis gruppaları. Otning grammatik kategoriyalari
OT SO\'Z TURKUMI
19 -Tema. O 'qituvchi pedagogikalıq iskerliginde kásiplik refleksiyanin, 2- Joqarı Ta\'lim Ǵárezsiz Ta\'lim, MR Ǵárezsiz tálim temaları hám ámelge asırıw ushın usınıslar, Tarmaq qawipsizligi -jumısshı programma sırtqı 2022, 8-2 qadaǵalaw test, Suyıqlıqlardıń tiykarǵı ózgeshelikleri, Itimallar teoriyası hám matematikalıq statistika Pármanov Sh. Q, adav, esabat tay, SASSIQ KOvRAK (FERULA) 2
Bul səhifədəki sortıqasiya:
o 2-§. Otning mánis gruppaları
Atlardıń baylanıs munasábet kategoriyalari Joba : 1. Otning mánis gruppaları. 2. Otning grammatik kategoriyalari
1-§. Zat -buyım, adamlardıń atı, termini bolǵan sózler gruppası at dep ataladı. Atlar kim? ne? qayer? sorawlarınan birine juwap boladı.
• 1-§. Zat -buyım, adamlardıń atı, termini bolǵan sózler gruppası at dep ataladı. Atlar kim? ne? qayer? sorawlarınan birine juwap boladı.
• Atlar iyelik, seplik sıyaqlı sóz ózgertiw, túrli mánis hám wazıypa ushın qollanıwshı wazıypalas sırtqı kórinislerge hám de ayriqsha sóz soǵılıw sistemasına egaligi menen ajralıp turadı.
• Atlardıń zárúrli belgilerinen biri olardıń sapa, san, almasıq, peyil hám usıl distributsiyasida keliwi, yaǵnıy olar menen birika alıwı bolıp tabıladı: úlken jay, ekinshi kurs, barlıq insan, kitap oqııw, kóp adam.
• At gapning barlıq gáp bólegi wazıypasında qollanıwı múmkin. Otning bul sıyaqlı sintaktik wazıypası onıń qanday grammatik formadaligi menen baylanıslı boladı. Mısalı, otning bas forması, yaǵnıy bas seplik, kópshiligilik yamasa birlik hám de iyelik forması gapda iye, Kesim sıyaqlı wazıypada keledi: Ózbekstan -ǵárezsiz mámleket. Milletim-ózbek. Ózbekstanım -onajonim.
• Ǵárezsiz sózler at gruppaına munasábeti kózqarastan eki gruppanı quraydı : 1) at tipidagi sózler. Bul gruppaǵa atlar sıyaqlı kim? ne? so'rog'iga juwap bolıp, otga tán grammatik sırtqı kórinislerde tikkeley qollanıla alatuǵın almasıqlar (men, sen, biz, hár kim, qandayda bir), jámlewshi sannıń -ań,-avlon affikslı túri (ikkov, ikkavlon), fe'lning háreket atı forması (oqıw, jazıw ) kiredi; 2) otlashuvchi sózler. Bul gruppaǵa grammatik san, iyelik, seplik formalarınan birinde qollanilib, arnawlı bir tekst sheńberindegina at wazıypasında isletliwi múmkin bolǵan sapa, san hám olar ornında qollanılatuǵın almasıqlar (qanday, qansha, neshe), birpara usıllar, fe'lning kelbetlik feyil forması kiredi.
2-§. Otning mánis gruppaları. Atlar mánis tárepten tómendegi gruppalarǵa bólinedi:
•Atlıqtıń mánis gruppaları. Atlar mánis tárepten tómendegi gruppalarǵa bólinedi:1. Ataqlı atlar. Bir túrdegi zat yamasa hádiyselerdiń birin ajıratıp kórsetiw ushın xızmet etetuǵın atlar ataqlı atlar dep ataladı. Ataqlı atlar shaxs ısımları, hawanlarning ataqlı atları, shólkem hám gegrafik mákan atları, kosmos deneleri atları, suw háwizleri, shólkem atları sıyaqlı gruppalar sheńberinde ushraydı : Alisher, UllıBek, Zarafshon, Tashkent, Samarqand, Mars sıyaqlı. Bunday ataqlı atlar óz-ara túpkilikli hám jasalmalıǵı hám de dúzilisine kóre parıqlanishi múmkin. Mısalı, Lala, Gózzal, Ámir, Gáwhar Aral sıyaqlı atlar ápiwayı túpkilikli, Ilonli, Doslıq, Paxtakesh sıyaqlı ataqlı atlar ápiwayı jasalma, Ullıbek, Alisher, Nurato, Nurobod, Qosrabot, Uchquduq sıyaqlı ataqlı atlar qospa atlar bolıp tabıladı. Ataqlı atlardıń tiykarǵı bólegin turdrsh atlar quraydı. Biraq olar basqa sóz gruppaları tiykarında da júzege keledi. Mısalı : Pal, Quwanısh, Ánar sıyaqlılar turdosh otdan, O'lmas, Satıpoldi, Turdi, Tursun sıyaqlılar bolsa fe'ldan, Áziz, Batır, Shıyrın, vali sıyaqlılar sapadan, Toqsanboy, Oltibek sıyaqlılar bolsa sandan, Bıltır, Aldınboy sıyaqlılar bolsa túrden payda bolǵan ataqlı atlar bolıp tabıladı.
•Túrli gruppaǵa tiyisli bolǵan sózlerdiń ataqlı at retinde qollanıwı nátiyjesinde olar óziniń hususiy nominativ mánisinen chekingan halda, ulıwma semantik mánis tasıwshı leksikalogik birlikke aylanıp qaladı. Mısalı, Uchquduq usı orındaǵı ush qudıqtı emes, bálki ulıwma qala túsinigin ańlatıwshı onomastik birlik bolıp tabıladı.
|
| |
