Tahlillar va natijalar.Ta’limning muhim maqsadlaridan biri yaxshi ma'lumotga ega bo‘lgan
o‘quvchilarni yetishtirishdir, ya'ni o‘quvchilar muhim, foydali, chiroyli va kuchli g‘oyalarni tushunishlari
kerak. Yana biri analitik va tanqidiy fikrlash ishtahasiga ega bo‘lgan o‘quvchilarni yaratish, o‘z bilganlaridan
foydalanish uchun ta’lim talabalarga nimani va qanday o‘rganishni ko‘rsatishi kerak.O‘quvchilar
o‘rganganlarini va o‘rganish usullarini baholar ekan, ular tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini namoyon etadilar.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish vositasi sifatida ta'limning ushbu maqsadlari ma’lum taxminlarga
asoslanadi.
- Miyalar biologikdir. Aqllar yaratilgan. Shunday qilib, o ‘quv rejasi aqlni o‘zgartiruvchi vositadir. Bu
o‘quvchilarga o‘z ongi va hayotining konturini aniqlashning asosiy qobiliyatiga ega bo‘lgan mustaqil ong
markazlari sifatida munosabatda bo‘lish uchun axloqiy talabni oshiradi.
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
96
- Ta'lim o‘quvchilarni oldindan o‘ylab topilgan rollarga emas, balki o‘z-o‘zini boshqarishga
tayyorlashga intilishi kerak. Shuning uchun o‘quvchilar hayotda yuzaga keladigan qiyinchiliklar labirintini
mustaqil ravishda o‘ylab ko‘rishga tayyor bo‘lishlari juda muhimdir.
- Diqqat bilan tahlil qilish, aniq fikrlash va asosli mulohaza yuritish demokratiya va demokratik
hayotning asosidir.
Ushbu mulohazalar asosida tanqidiy baholash va tahlil qilish qobiliyati yaxshi hayot sifatiga ega bo
‘lish uchun asos bo‘lib chiqadi.
Har bir o‘quvchi tanqidiy fikrlashning samarali qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak va ular hech narsani
oddiy deb qabul qilmasligi kerak, lekin qanday qilib o‘quvchilarga tanqidiy fikrlashni o‘rgatish mumkin?
Tanqidiy fikrlash bo‘yicha o‘qitishni tashkil qilishning bir necha usullari mavjud: Biz alohida kurs yoki
bo‘limni o‘rgatishimiz mumkin, biz o‘rgatgan barcha narsaga tanqidiy fikrlashni kiritishimiz yoki aralash
yondashuvdan foydalanishimiz mumkin. Alohida kurs yoki bo‘limning birinchi yondashuvi tanqidiy fikrlash
qobiliyatlari, ko‘nikmalari va bilimlari uchun maxsus o‘rgatiladigan materiallarni talab qiladi.
Salbiy tomoni shundaki, dastur yoki materiallar o‘rgatadigan narsalardan o‘quv rejasining qolgan
qismiga ozgina o‘tish mumkin. Infuzion, ikkinchi mumkin bo‘lgan yondashuv, tanqidiy fikrlashni barcha fan
sohalarining ajralmas qismi sifatida o‘rgatishini talab qiladi Rayt, Xirose fikriga ko‘ra, ish beruvchilar
xodimlarning fikrlash va tanqidiy fikrlash qobiliyatining etishmasligidan shikoyat qiladilar.Bu qobiliyatlar
juda muhim, chunki o‘tmishdagi ishlar bilan solishtirganda zamonaviy ish muhiti ko‘proq fikrlash va
muammolarni hal qilish qobiliyatini talab qiladi. Bu holatni ta'limga ham moslash mumkin. O‘qituvchilar
yuqori tanqidiy fikrlash qobiliyatlari bilan jihozlangan bo‘lishi kerak edi. Tanqidiy fikrlash aql bilan teng
emas va u bilan noto‘g‘ri tushunmaslik kerak. Tanqidiy fikrlash - bu rivojlantirilishi mumkin bo‘lgan
mahoratdir[6]. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish mumkin bo‘lgani kabi, uni turli o‘lchovlari bilan izlash va
tahlil qilish mumkin, shuning uchun bu ko ‘plab olimlar yoki mutaxassislarning tanqidiy fikrlash haqida
faraz qilishlarini ko‘rsatadi, chunki tanqidiy fikrlashning hayotiyligi yaqinda ko‘pchilik tomonidan amalga
oshirildi. Pedagoglar tanqidiy fikrlash haqida fikr yuritish mumkinligini bilishadi.
Tanqidiy fikrlash bo‘yicha olib borilgan dastlabki tadqiqotlar 1960-yillarda boshlangan.
Tadqiqotchilar ushbu tadqiqotlar orqali tanqidiy fikrlashni ikkita asosiy fan bilan tushuntirishni maqsad
qilganlar. Falsafiy yondashuv yaxshi fikrlash me’yorlari, ob’ektiv dunyoqarash uchun zarur bo‘lgan inson
tafakkurining tushunchasi va motivi va kognitiv qobiliyatlari haqida to‘xtaldi; psixologik yondashuv fikrlash
va eksperimental tadqiqotlar fikrlash, o‘rganish tafakkuridagi individual farqlar va tanqidiy fikrlashning bir
qismi bo‘lgan muammolarni hal qilish kontseptsiyasiga to‘xtaldi.
Endi men tanqidiy fikrlashni o‘rganish bo‘yicha bir nechta misollar keltiraman. Kurum Anadolu
universiteti ta'lim fakultetida tadqiqot o‘tkazdi. Kurum tadqiqotining maqsadi tanqidiy fikrlash qobiliyatlari
va ushbu qobiliyatni tashkil etuvchi fikrlash qobiliyatlari darajalarini va Anadolu universiteti ta'lim
fakultetida tahsil olayotgan o‘qituvchilarning tanqidiy fikrlashiga ta'sir qiluvchi omillarni aniqlash edi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, stajyor o‘qituvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatlari va barcha
darajadagi fikrlash qobiliyatlari o‘rta darajada bo‘lib, bu qobiliyatlar tanqidiy fikrlashning hayotiyligi
ekanligi yaqinda ko‘pchilik tomonidan amalga oshirilmoqda[5]. Pavlus esa o‘quv muhitida tanqidiy
fikrlashning moslashuviga bag‘ishlangan tadqiqot o‘tkazdi. Ushbu tadqiqotda Pavlus intizomli bo‘lishni va
o‘zini o‘zi boshqarishga o‘rgatish mumkinligini taklif qiladi. Uning ta'kidlashicha, tanqidiy fikrlash
xulosalarni aniqlash, xulosalar chiqarish va noto‘g‘ri tashxis qo‘yish kabi ko‘nikmalardan iborat. Shunday
qilib, u tanqidiy fikrlashni "tafakkurning ma'lum bir usuli yoki sohasiga mos keladigan tafakkurning
mukammalligini ko‘rsatadigan intizomli, o‘zini o‘zi boshqaradigan fikrlash" sifatida qurishni taklif qildi.
Shu tarzda kontseptsiyalashtirilgan tanqidiy fikrlash o‘z manfaatlaridan qat’iy nazar, turli shaxslar yoki
guruhlarning manfaatlarini hisobga olishga tayyor bo‘lgan adolatli, tanqidiy fikrlovchilarni rivojlantirishga
qaratilgan holda o‘rgatish kerak. Pavlus buni dialogik yoki dialektik fikrlash modeli deb atadi.
Giancarlo, Blohm va Urdan to‘rtta ketma-ket tadqiqotlar bilan tasvirlanganidek, o‘smirlarning tanqidiy
fikrlash qobiliyatini o‘lchash bilan qiziqdilar. Ularning tadqiqotlari natijalari Kaliforniya ruhiy motivatsiya
o‘lchovini (CM3 sifatida qisqartirilgan) qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu tadqiqot tanqidiy fikrlash moyillik degan
taxminga asoslandi va nafaqat o‘smirlarda tanqidiy fikrlash moyilligi mavjudligini isbotlabgina qolmay,
balki ushbu konstruktsiyani baholash uchun qimmatli vositadir. Mualliflar shunday xulosaga kelishdi: "CM3
odamlarning o ‘zlarini murakkab muammolarga tizimli, innovatsion, ochiq fikrli va izlanuvchan tarzda
yondashishga tayyor va moyil deb bilish darajasini baholaydi".
Xulosa. Yuqoridagi munozaradan kelib chiqadigan bo‘lsak, tanqidiy fikrlash hayotning har bir
sohasida, ayniqsa, odamlar bilan band bo‘lgan kasblar uchun zarurdir. Finkelman e'tiborni qaratdi va inson
salomatligi sohasida ishlaydigan odamlar, ayniqsa psixologlar, maslahatchilar va pedagoglar kabi inson
hayotiga bevosita aralashadigan odamlar amaliyotda ham, boshqaruvda ham tanqidiy fikrlovchi bo ‘lishlari
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
97
kerakligini ta'kidladi. O‘qituvchilar va maslahatchilar o‘z sinflarida tanqidiy fikrlashni amalga oshirishlari
uchun ular birinchi navbatda tanqidiy fikrlash va uning falsafasiga sodiq bo‘lishlari kerak.
|
