“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
16
ishonchining kuchayishi, internetdagi aldamchi ma’lumotlarga amal qilishi bilan birga, ota-ona, o‘qituvchi -
ustoz va yoshi kattalar fikrlariga quloq solish, itoatkorlik, ularni ko‘rsatmalariga amal qilish, o‘ylab-fikrlab
ish qilish, voqyealarni o‘rganib, taqqoslab tahlil qilish, unga xolisona baho berish, uzoqni ko‘ra bilish kabi
sifat va fazilatlarning egallanishi zarurat ekanligiga e’tiborni pasayib ketayotganligi sabab bo‘lmoqda.)
Bizningcha, voyaga yetmaganlarning “integral meni” dinamikasi ularning yoshi va bilim tajribasiga
bog‘liqligi qiziqarlidir (1-jadval). Masalan, voyaga yetmaganlarning (5-sinflar 21,6; 7-sinflar 21,1; 9-sinflar
20,6 ball) yosh bosqichlari o‘sishi va hayot tajribalari oshishi bilan, ularning o‘z “Meni”ga tarafdorlik
(ortiqcha baho berish) ko‘rsatkichlari pasayib borishini yaqqol ko‘ramiz. Bizningcha,
voyaga yetmaganlik
yoshi bosqichlarida uning o‘zi haqida eng ko‘p fikr yuritadigan , xayoliy va haqiqiy “Meni”ni keskin
taqqoslaydigan, uning o‘z mavqeyini belgilash uchun kurashadigan davridir (ayniqsa, yuqori sinf voyaga
yetmaganlar). Xususan, ana shu davrda o‘z “Meni”ni nazorat qilish, boshqalarga taqqoslash va uni qayta
baholash ro‘y beradi, umuman qatnashchining o‘qish, yashash va hayotga ongli munosabati ortishi bilan
(bizning o‘ylashimizcha) o‘z-o‘zini tanqid, o‘ziga nazorat va o‘zini boshqalar bilan taqqoslash kuchayib
boradi. O‘z “Meni”ni to‘g‘ri va real baholashga yaqinlashib borishi kuzatiladi.
Bu esa, Voyaga yetmaganlarning “o‘z menini” to‘g‘ri va chuqurroq anglab borayotganligini ta’minlab,
o‘qish, kasb egallash va hayotda to‘g‘ri yo‘nalish olishiga imkoniyat yaratadi.
1-jadvalda “integral men”ni kuzatganimizda, voyaga yetmaganlarning o‘zligiga
umumlashgan
munosabatlari ifodalanganligini ham ko‘ramiz. Bular o‘zini o‘zi hurmatlash, o‘zini yoqtirish, boshqalarning
ijobiy munosabatini kutish va o‘ziga qiziqishdir (1-jadvaldagi 2-5 ko‘rsatkichlar).
O‘zini hurmatlash – o‘z kuchlariga, qobiliyatlariga ishonish, o‘zini tushunish, ichki izchillik,
mustaqillik, o‘zini nazorat qila olish va hokazolarning ko‘rsatkichlaridir.
Ushbu ko‘rsatkichda ular o‘zini yetarli darajada hurmat qilsalar va boshqalarni ham hurmat qilishini
xohlasalar-da, ba’zida o‘zlariga ishonmaslik, bir xulosaga kelishda beqarorlik, o‘z-o‘zini tushuna olmaslik va
o‘z imkoniyatlari hamda boshqalarning munosabatlariga shubha bilan qarash
kabi holatlar ham tez-tez
kuzatiladi.
Voyaga yetmaganlarni yoshi bilan bog‘liq bilim va tajribalari oshib borishi bilan bu holatlar pasayib,
o‘zini hurmat qilishi, o‘ziga ishonishi,atrofdagilarga ongli munosabati va mustaqilligi oshib borgan (9.2; 9.5;
10.1).
O‘zini yoqtirish-o‘ziga nisbatan do‘stlik yoki dushmanlik yuqori ko‘rsatkichlari o‘zini umumiy ijobiy
baholashni, umuman o‘zini ma’qullashni bildiradi. Tadqiqotlarimizda voyaga yetmaganlarning o‘zini
yoqtirishi umumlashgan ko‘rsatkichi bo‘yicha o‘rtacha baholangani ko‘zatildi.(9,8 ball)
Umuman olganda, voyaga yetmaganlar o‘zlarini katta kishilar yordamida qo‘llab-quvvatlashga
o‘zlariga ishonishga moyildirlar, o‘zlarini ijobiy baholashga ko‘proq urinadilar, shu bilan birga, ular o‘zlarini
ayblashga, xatolarini tan olishga ham tayyorlar, ular xarakteri va irodaviy sifatlarida ko‘proq beqarorlik ham
kuzatiladi. Bu holat ularning yosh bosqichiga qarab pasayib borishi, natijada, o‘z meniga nazoratni kuchayib
borishi, o‘z munosabatlari va faoliyati natijalariga ongli munosabat va real baho berishning oshib borishida
kuzatilgan (10,4; 9,8; 9.3).
Boshqalardan ijobiy munosabatni kutish 13 imkoniyatdan o‘rtacha 8,4 ballda ifodalandi (1-jadval). Bu
esa ular o‘zlarining jamiyatda va atrofidagilar uchun ahamiyatliliklarini tushunib borishlarini va o‘zlariga
boshqalarning kerakli yordami hamda shu urinda ijobiy munosabatda bo‘lishini kutayotganliklarini
ifodalaydi. Bu holat voyaga yetmaganlarda atrofidagi odamlarning munosabatlariga munosib bo‘lishga,
ijtimoiy axloq normalariga rioya qilishga, tashqi qiyofasiga e’tiborli bo‘lishga, o‘zini nazorat qilishga
intilishni vujudga keltiradi. Shuni aytish kerakki, bu o‘rinda o‘zbek xalqining milliy-madaniy muhiti,
an’analari, qadriyatlari, ayniqsa, bolajonligi zarur shart-sharoit sifatida xizmat qiladi. Bizningcha, tarbiyaviy
jarayonlarda
jamoatchilik fikri, xalq pedagogikasi va mahalla institutlari faoliyatini milliy qadriyatlar va
zamonaviy talablar asosida tashkil qilish mazkur ko‘rsatkichning o‘sishini ta’minlaydi. Mazkur ko‘rsatkich
voyaga yetmaganlarning yoshi ulg‘ayishi, bilim va tajribalarining ko‘payishi bilan hamohang ortib
borganligini (7.7; 8.4; 9.2) kuzatish mumkin.
O‘ziga qiziqish – o‘zining boshqalar uchun qiziqarli va e’tiborli ekaniga ishonishni bildiradigan va
o‘spirinning o‘z fikri va hissiyotlariga qiziqishini aks ettiradigan ko‘rsatkich bo‘lib, tadqiqotimizda biroz
yuqoriroq darajada namoyon bo‘ldi (8ta imkoniyatdan 5,8 ball, 1-jadval). Yuqori voyaga yetmaganlar
yoshidagilarda o‘ziga qiziqish nisbatan yuqori darajada (6,3) dir. Bizningcha, uning xuddi manashu yosh
bosqichi yakunida (16 yoshdan boshlab) ular o‘z fazilatlarini chuqurroq anglaydilar hamda o‘zlarining faqat
o‘zlari uchun emas, balki boshqalar uchun ham qiziqarli ekanliklariga ishonch hosil qiladilar.
Ularning
ko‘rsatkichlari 11 yoshli voyaga yetmaganlardan (p<0.05) va 13 yoshlilardan (p<0.01) ishonarli farqlanadi.
Voyaga yetmaganlarni o‘ziga qiziqishi ko‘rsatkichining biroz yuqoriligi ularga atrofdagilarning ularni
ayab, hali voyaga yetmaganligini e’tiborga olgan holda ishonch bilan qarashlariga bog‘liq bo‘lishi mumkin,
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
17
shuningdek, bu holat maktablarda qunt bilan o‘qiyotgan voyaga yetmaganlar yoshlarga ijobiy munosabat
ko‘rinishida milliy-psixologik hamda ijtimoiy-madaniy omillardan kelib chiqadi. O‘ylaymizki, bu omillar
ularni rag‘batlantiradi va ularning faolligini oshiradi.
Endi voyaga yetmaganlarning o‘zlariga qaratilgan ichki harakatlarining (yo‘nalganlikning)
ifodalanishini belgilovchi (1-jadvaldagi 6-12 tartibdagi) ko‘rsatkichlarning tahliliga e’tibor qaratamiz.
O‘ziga ishonish, boshqalarning munosabatlari, o‘zini qabul qilish, o‘zini ayblash, o‘ziga qiziqish va
o‘zini tushunish ko‘rsatkichlari voyaga yetmaganlarning o‘ziga munosabatlarining yuqorida sharhlangan (1-
jadval 2-5 ko‘rsatkichlar bilan) va voyaga yetmaganlarning “integral men”ida bevosita aks etgan
umumlashgan darajalariga muhim tarkibiy qism bo‘lib kiradi va uning xulq-atvorini belgilashda muayyan
ahamiyag kasb etadi.
Biz, yuqorida aytilgan o‘ziga munosabatning har biriga qisqacha to‘xtalsak, voyaga yetmaganlarning
o‘ziga ishonish ko‘rsatkichi (5.2; 5.7; 6.1), o‘zini qabul qilish ko‘rsatkichi (4,8; 5,3; 5,9), o‘z-o‘ziga
rahbarlik qilish ko‘rsatkichi (3,3; 3,6; 4,1), o‘zini ayblash ko‘rsatkichi (5,0; 5,4; 5,9), o‘zini tushunish
ko‘rsatkichi (3,0; 3,2; 3,6) voyaga yetmaganlar yoshining o‘sib borishi va o‘quv-tarbiya
jarayonlarini
takomillashib borishi hamda ularning ijtimoiylashuv doirasining kengayishiga qarab rivojlanib ko‘tarilib
borish tendensiyasini kuzatishimiz mumkin. Ularning o‘zgalardan kutilayotgan yordam ko‘rsatkichi (6,6;
6.3; 5.8) bilan ishtirokchilarning o‘ziga qiziqishini ifodalash ko‘rsatkichi (5,9; 5,3; 4,8) ilk voyaga
yetmaganlarda boshqa voyaga yetmaganlarga nisbatan yuqori bo‘lib, uning yoshi, bilimi va hayot tajribasi
ortib borishi bilan bu ko‘rsatkichlar pasayib muvozanatlashish tomon yaqinlashib borayotganligini kuzatish
mumkin. Xulosa qilib aytganda, voyaga yetmaganlar o‘zlarini har xil vaziyatlarda muammolarni kattalarni
yordami bilan bo‘lsa-da, hal qila olishga qobiliyatli, deb hisoblaydilar; o‘zlariga boshqalarning ijobiy
munosabatda bo‘lishi va yordamini kutadilar; o‘zlarining xususiyat va fazilatlari hali barqarorlashmagan
bo‘lsa ham ularni ancha yuqori baholaydilar; o‘z-o‘zini tanqid ruhida gapirishga kam jur’at
etadilar;
faoliyatlari va munosabatlarida izchillikning kuchayib borayotganligi kuzatiladi; o‘zlariga ijobiy-darajadagi
munosabatlarni qo‘lllab-quvvatlashga tirishadilar. Tadqiqotimizdan voyaga yetmaganlarda tasavvurlar,
hissiyotlar, g‘oyalar, fikrlar, yechimlar va hokazolarning ichki muvofiqligi xamda mukammallashib borishi
kuzatiladi. Bu natijalar tarbiya uchun mas’ul bo‘lgan ota-onalar, o‘qituvchilar, mahalla faollari va
boshqalarning voyaga yetmaganlarga xos xususiyat va imkoniyatlarni chuqur shrganib,ularni to‘g‘ri anglab,
to‘g‘ri baho berish va tarbiyaviy ta’sirlarni hamkorlik asosida oqilona tashkil etishga imkoniyat yaratadi.
