14
texnologiya mahsulotni yaratishning boshidan oxirigacha bo‘lgan texnologik
jarayonni qamrab oluvchi tarkibiy elementlari majmuining bayonini ifodalaydi.
Tarkibiy elementlar (texnologik operatsiyalar) ikki asosiy omil bilan aniqlanadi:
birinchidan, mazkur texnologik jarayon asosiga nisbatan sifatli uslublar va
tamoyillar orqali, ikkinchidan, mahsulotni tayyorlashning oxirgi jarayonidagi
texnologik operatsiyani bajarish uchun jalb etish mumkin bo‘lgan asbob-uskuna
vositalari orqali. Uslublar ayrim mahsulotlarni olishning tamoyilial imkoniyatini
tavsiflab beradi. Ularning asosini inson tomonidan o‘rganilgan (balki to‘liq emas)
tabiiy (fizik, kimiyoviy, biologik) jarayonlar yoki mazkur soha mutaxassislarining
ilmiy izlanishlari natijasida to‘plangan tajribani aks ettiruvchi ayrim qonuniyatlar
tashkil etishi mumkin. Odatda muayyan bir texnologiya
usullar va tamoyillarni
belgilovchi butun majmuaga tayanadi. Bu majmua elementlarining ahamiyati ham
turlicha. Ulardan biri ishlab chiqarishning texnik jihatlarini, ikkinchisi ishning
iqtisodiy tomonini, boshqa biri tashkiliy tuzilmani belgilaydi. Uslublar va
tamoyillarning turlicha roli ularning texnologiya tuzilmasiga nisbatan ta’siri har xil
bo‘lishini keltirib chiqaradi. Ba’zan ayrim uslub yoki tamoyillarning ishlab
chiqarishga nisbatan ta’siri hisobga olinmasligi mumkin. Uslub va tamoyillar
ishlab chiqarishning oxirgi jarayonidagi mahsulotni olishni belgilab beradi. Ushbu
mahsulotni olishga erishish uchun, ishni kim va qanday bajarish davomiyligi aniq
belgilangan bo‘ladi. Mahsulotni yaratish jarayonida turli xil ishni amalga oshirish
uchun foydalanilishi mumkin bo‘lgan 65 asbob-uskuna vositalari texnologiya
tarkibi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Asbob-uskuna vositalarining mavjudligi
(yoki bo‘lmasligi) tayyor mahsulot ko‘rinishida natijalar olish uchun zarur bo‘lgan
texnologik operatsiyalar ro‘yxatini belgilaydi. Agar uni yaratish bo‘yicha
belgilangan barcha funksiyalar amalga oshirilsa (asbob-uskuna vositalari
yordamida yoki ularni qo‘llamasdan), amalda o‘sha buyumni olish texnologiyasini
ishlab chiqish mumkin.
Aksincha, ayrim funksiyalar bajarilmasa yoki mavjud
asbob-uskunalar bilan uni bajarish o‘ta murakkab bo‘lsa, u holda tegishli
operatsiyani bajara oladigan asbobuskunalarni yaratish vazifasi qo‘yiladi yoki
bunday texnologiyani yaratish imkoniyati yo‘qligi haqida qaror qabul qilinadi.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasi deganda tayyorlash, qayta ishlash vositalari
va usullari orqali belgilanadigan xom ashyo, material holati, xususiyati va
shaklining o‘zgarish jarayoni tushuniladi. Texnologiya moddiy mahsulot olish
maqsadida materialning sifati yoki boshlang‘ich holatini o‘zgartiradi. Axborot
texnologiyasi moddiy resurslarni qayta ishlash analogi sifatida Axborot
shuningdek, resurs ham hisoblanadi. Uni qayta ishlash
jarayonini xuddi moddiy
resurslarni qayta ishlash jarayoni kabi texnologiya sifatida qabul qilish mumkin.
Axborot texnologiyasi — obyektning (axborot mahsulotining) holati, jarayon yoki
voqeaning yangi xususiyati to‘g‘risida axborot olish uchun ma’lumotlarni yig‘ish,
qayta ishlash, uzatish vositalari va usullari majmuidan foydalaniladigan jarayondir.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi — inson yoki tizimning
ehtiyojini
qondiruvchi
mahsulot
ishlab
chiqarish
sanaladi.
Axborot
texnologiyasining maqsadi esa — axborot ishlab chiqarish bo‘lib, uni tahlil etish
va uning asosida biror bir harakatga qo‘l urish uchun tegishli qaror qabul qilish. 66
15
Ma’lumki, bitta va faqat o‘sha moddiy resursga nisbatan har xil buyum yoki
mahsulot olish mumkin. Axborotni qayta ishlash texnologiyasiga nisbatan ham
shunday bahoni bersa bo‘ladi. Axborot texnologiyasi - axborotni to‘plash, saqlash,
izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar,
qurilmalar, usullar va jarayonlardir. Moddiy va axborot texnologiyasining asosiy
komponentlarini qiyoslash 1- jadvalda berilgan. Axborot texnologiyasi
avtomatlashgan
va
an’anaviy-(qog‘oz)
ko‘rinishda
amalga
oshiriladi.
Avtomatlashtirish hajmi va texnik vositalardan foydalanish turi aniq bir
texnologiyaning mohiyatiga bog‘liq. Avtomatlashtirish — bu inson ish faoliyatini
mashina va mexanizmlar bilan almashtirish demakdir.
U texnik, tashkiliy va
iqtisodiy mazmundagi xattiharakatlar hamda tadbirlar kompleksidan iborat bo‘lib,
ishlab chiqarish jarayoni, boshqaruv jarayonining u yoki bu ishini amalga
oshirishda inson ishtirokini qisman yoki butunlay cheklash imkonini beradi. 1-
jadval. Mahsulot ishlab chiqarish uchun texnologiya komponentlari Moddiy
mahsulot Axborot mahsuloti Xom ashyo va materiallar tayyorlash Ma’lumotlar
yoki boshlang‘ich Moddiy mahsulot ishlab axborotni yig‘ish chiqarish
Ma’lumotlarni qayta ishlash va yakuniy axborotga ega bo‘lish Iste’molchilarga
ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish Uning asosida qaror qabul qilish uchun
yakuniy axborotni uzatish Avtomatlashtirish qachon zarur bo‘ladi? Quyidagi
hollarda boshqaruvni avtomatlashtirish, demak,
axborot tizimini, texnologiyani
avtomatlashtirish zarur bo‘ladi: •insonning fiziologik va psixologik imkoniyati
mazkur jarayonni boshqarish uchun yetarli bo‘lmasa; •boshqaruv tizimi inson
hayoti va salomatligi uchun xavfli muhitda bo‘lsa; 67 •boshqaruv jarayonida
ishtirok etish kishidan o‘ta yuqori malakani talab etsa; •boshqarish kerak bo‘lgan
jarayon o‘ta tang yoki avariya holatida bo‘lsa. Zamonaviy axborot texnologiyalari
Hozirgi zamon jamiyatida axborotlarni qayta ishlashning asosiy texnik vositasi
sifatida texnologik jarayonlarni yaratish va ulardan foydalanish konsepsiyasiga
hamda qayta ishlash natijalarining sifati, ishonchligiga yetarli darajada ta’sir
ko‘rsatgan shaxsiy kompyuter ishlatiladi. Shaxsiy kompyuterning axborotlashtirish
jarayoniga tatbiq etilishi va telekommunikatsion vositalardan
aloqa vositalari
sifatida foydalanish axborot texnologiyalari rivojlanishining yangi bosqichiga yo‘l
ochib berdi. Buning natijasida axborot texnologiyasi atamasi “zamonaviy” bilan
birgalikda
“zamonaviy axborot texnologiyasi”, “zamonaviy kompyuter
texnologiyasi” yoki “yangi axborot texnologiyasi” kabi iboralar shakllandi.
“Zamonaviy” so‘zi bunday texnologiyaning evolyutsion emas, balki novatorlik
(yangilik) tavsifga ega ekanligini ko‘rsatadi. Zamonaviy axborot texnologiyasi
tushunchasiga
axborotlarni
uzatishni
ta’minlovchi
kommunikatsion
texnologiyalari, ya’ni telefon, telegraf, telekommunikatsiya, faks va boshqa shu
kabi qurilmalar ham kiradi. Zamonaviy axborot texnologiyasi –
shaxsiy
kompyuterdan keng foydalanishga, foydalanuvchilarning (dasturlash bo‘yicha
mutaxassis bo‘lmaganlar) axborot jarayonida faol ishtirokiga, «do‘stona»
foydalanuvchi interfeysining yuqori darajada bo‘lishiga, umumiy va muammo
mazmunidagi amaliy dasturlar paketidan keng foydalanishga, EHM hisoblash
tarmoqlari tufayli ma’lumotlarning uzoqdagi bazalariga kirib borish imkoniyatiga
16
asoslangan texnologiyalardir. Zamonaviy axborot texnologiyalarining uchta asosiy
tamoyillari quyidagilar:
• kompyuter bilan interaktiv (muloqot) rejimida ishlash;
• boshqa dasturiy mahsullar bilan integratsiyalashuvning mavjudligi (birlashtirish,
o‘zaro bog‘liqlik);
• qo‘yilgan masala va berilgan ma’lumotlarni o‘zgartirish jarayonining qulayligi.
Hozirgi kunda 0 va 1 ikkita belgilarni o‘z ichiga olgan tildan foydalangan holda
axborotni ifodalashning bunday usuli texnik qurilmalarda keng qo‘llaniladi.
Ushbu ikkita belgi 0 va 1 bit deb ataladi (ingliz tilidan.
