KASBIY MA’NAVIYATNING O’ZIGA XOS PRINSIPLARI
Jizzax Davlat pedagogika Universiteti Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi
1 kurs Magistri
Xolmatov Nurmuhammad Po’lat o’g’li
nurmuhammadxolmatov2@gmail.com
Annotatsiya: Ushbu ilmiy maqolada ”Yangi O’zbekiston” kelajagi bo’lgan
yoshlar uchun Mamalakatimizda katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu
o’zgarishlar
Respublikamiz
yoshlarining
dunyoqarishi,
tafakkur
tarzi,
ma’naviyatida o’zining yorqin ifodasini topmoqda. Mamlakatning yuksalishi va
taraqqiyotiga erishishida umuminsoniy va milliy qadriyatlar, ayniqsa, ma’naviy
qadriyatlar, ta’lim-tarbiya doimo katta ahamiyat kasb etmoqda. O’sib-ulg’ayib
kelayotgan o’quvchi-yoshlarning tarixiy onggini shakillantirish va ularning
ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish muhum pedagogik vazifadir. SHubhasiz, bunda
jamoat tashkilotlari va ta’lim muassasalarining alohida o’rni bor.
Kalit so’zlar: Ma’naviyat, marifat, madaniyat, kasb madaniyati, kasbiy
ta’lim, manaviy ahloqiy tarbiya, kasbiy tarbiya, kasbiy tarbiyani amalga oshirish
bosqichlari, ta’lim va tarbiya, yoshlar. Bugungi kunda yangi O’zbekistonda unib-
o’sib, ulg’ayib kelayotgan yosh avlodni ma’navaiy-ahloqiy tarbiyalashga dolzarb
muammo sifatida qaralayotgani bejiz emas. CHunki texnika va texnologiyaning
rivojlanishi natijasida xorijiy mamlakatlarning tijorat madaniyati, zo’ravonlik,
xudbinlik, yolg’onchilik, pornografiya va boshqalarning ta’siri sezilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoуev “Agar mendan sizni nima
qiynaydi” deb so’rasangiz farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob
beraman.-deb ta’kidladilar. Darhaqiqat, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
ma’naviy-ma’rifiy islohatlar davlat siyosatining asosiy ustivor yo’nalishlaridan
biridir. Milliy qadriyatlar, urf-odatlar, tarixiy, madaniy, ma’rifiy merosni tiklash,
ulug’ mutafakkirlarimizning ta’limotlarini o’rganish, pedagogik va ilmiy nizariy
jixatdan tahlil qilish, shu asosda tug’ilgan fikr va mulohazalarni yosh avlod ongiga
singdirish , ta’lim-tarbiya mazmunini ajdodlarimiz merosidan davr talablari va
yoshlarning ma’naviy ehtiyojlariga mos keladigan qarashlar va g’oyalar bilan
boyitish uchun bugungi kunda qulay pedagogik imkoniyatlar mavjud.
Katta ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlar sharoitida inson omilining ahamiyati
tobora ortib bormoqda. Hayotning barcha jabhalarida, ijtimoiy sohalarda,
madaniymaishiy yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatayotgan, boshqarish tarmoqlarida
xizmat qilayotgan shaxslarning ongli, faol ijodkor, yangi texnika va
texnologiyasirlarini yaxshi o’zlashtirgan, fazilatli, bir so’z bilan aytganda,
madaniyatli bo’lishini zamonning o’zi taqazo etmoqda. Lekin kishi o’z-o’zidan
madaniyatli bo’lib qolmaydi. Madaniyatli bo’lishi uchun inson doimo o’z-o’zini
tarbiyalab borishi zarur. Uning o’z-o’zini tarbiyalash xarakterini shakillantirish,
madaniyatini kamol toptirish, o’zidan qimmatli insoniy qadriyatlarni ongli ravishda
rivojlantirish yo’lidir. Kishi o’zini-o’zi tarbiyalashga intilmas ekan, boshqalar uni
tarbiyalay olmaydi, unga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishi mumkin, xolos. Madaniyat
asosi esa ta’lim tarbiyadir. Ta’lim-tarbiyasiz madaniyat yo’qdir. Kishi kasb
madaniyatining ham qator asoslari mavjud. Masalan, ma’naviyatsiz axloqsiz,
siyosiy qarashlarsiz, huquqiy bilimsiz, xushmuomalaliksiz, yaxshi xulq-atvorsiz,
ijodkorliksiz, bir so’z bilan aytganda, insoniy fazilatlarsiz kasb madaniyatini
tasavvur ham qilib bo’lmaydi. Holbuki, turli soha mutaxassislari, xizmat ko’rsatish
korxonalari xodimlari, tibbiyot xodimlari, ayniqsa, o’qituvchi, ustoz-murabbiy,
rahbarlarning kasb madaniyati yuksak bo’lishi lozim. Ularning madaniyatsizligi
o’zlariga, balki millatga zarar keltiradi. Madaniyatsizlik ma’naviyatsizlikdandir.
Ma’naviyat bo’lmagan joyda madaniyat nima qilsin? Kishining ma’naviyati uning
kasbiy faoliyatida, xulq-atvorida ko’rinadi. Kasbiy sohada madaniyatsizlik ham
ma’naviy nosog’lomlikdan kelib chiqadi. Demak, ma’naviyat kasb madaniyatning
asosiy unsurlaridir. Kasb madaniyatini rivojlantirish omillaridan biri bu–kishining
ma’naviyatini kamol toptirish. Ma’naviy kamolat o’z-o’zining tarbiyalash orqali
amalga oshadi. O’z-o’zini tarbiyalashning hech qachon kechi yo’q, faqat istak
bo’lsa bas. Bu dunyoda, agar istak bo’lsa, o’zi xulqatvorini “to’g’rilay”
olmaydigan insonning o’zi bo’lmasa kerak. Kasb madaniyatini shakllantirishning
ikkinchi omili kasbiy faoliyatni rivojlantirishdir. Kasbiy faoliyatni rivojlantirmay
turib, kasbiy madaniyatga erishib bo’lmaydi. Kasbiy faoliyat sohasida o’z-o’zini
faollashtirmagan, o’zligini, insoniy mohiyatini, ijodkorligini, kasbiy layoqatini
rivojlantira olmagan odam ojiz kishi bo’lib qolaveradi. Demak, kasb
madaniyatining shakllanishi uchun kasbiy bilim va tajriba ijtimoiy faollik, axloqiy
fazilatlar muhimdir. Bilim va bilim olish madaniyat degani emas, uni ezgu
maqsadlar yo’lida qulay bilish madaniyatidir. O’z madaniyatini yuksaltirish-
insonning ma’naviy ehtiyojiga aylanishi zarur. Ma’naviy ehtiyoj ma’naviy sohada
faoliyat ko’rsatishni talab etadi. Faoliyat mehnat demakdir. Mehnat esa insonni
aqliy va ahloqiy jihatdan tarbiyalaydi. Umuman, tarbiya va ma’naviyatni bir-
biridan ajratib bo’lmaydi.Ular bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Har bir
halqning o’ziga xos tarbiya usullari mavjud. Ular halqning moddiy va ma’naviy
madaniyati rivojiga bog’liq ravishda shakllangan. Xalqimizning asrdan-asrga,
avlodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan qadriyatlari, an’analari, urf-odatlari
ziynatlangan tarzda ma’naviyatimiz va milliy tarbiyamizda o’z ifodasini topishi
lozim. Zero, bugungi kunda kasbiy faoliyat jarayonida kasb madaniyati ijtimoiy
zaruratga, insonning ma’naviy extiyojiga aylanib borar ekan, kishilarda kasb
madaniyatining, kasbiy tarbiyaning o’rni o’ta muhimdir. Lekin inson tayyor kasb
madaniyati bilan tug’ilmaydi. U kasb madaniyatiga uzluksz kasbiy va ahloqiy
tarbiya orqali erishadi. Demak, kasb madaniyatining shakllantirishning uchinchi
omili kasbiy tarbiyadir. Kasb-hunar ta’limi o’quvchi-yoshlarga tegishli
mutaxassisliklar bo’yicha bilim berishni, ularni amaliyotga o’rgatishni nazarda
tutsa, kasbiy tarbiya esa ularning ongi, tasavvuri, dunyoqarashi, xatti-xarakati, his
tuyg’ulari,fe’l-atvoriga ta’sir ko’rsatish va mehnatga bo’lganmunosabatini
o’zgartirishni o’z oldiga asosiy masala qilib qo’yadi.Bizningcha, ta’lim tarbiya
vositalari yoki ammalarimiz kasb-hunar o’rganayotgan o’quvchilarda kasb
madaniyatini shakllantirish amri maholdir. Demak, ta’lim-tarbiyada kasb
madaniyatini shakllantirish masalasiga alohida muammo tarzida qaramoq zarur.
Ko’p hollarda kasb madaniyati deyilganda kishining kasbiy faoliyati doirasidagi
axloq-odobi, yurish-turishi, jamoa orasida o’zini tuta bilishi, xamkasblari bilan
yaxshi muomala-muloqot qilishi, ozoda kiyinib yurishi, kamtar, ishni tashkil eta
olishi va boshqalar tushuniladi. Ularning barchasi kishi madaniyatining o’ziga xos
ko’rsatkichlaridir. Ammo kishining kasb madaniyati faqat uning kasbiy faoliyati
doirasidagi axloqiy me’yorlar va tartib qoidalarga amal qilishdangina iborat emas.
Bundan kelib chiqadiki, kasb madaniyatini faqat kasbiy faoliyat doirasidagina
o’rganish, ta’riflash talqin qilish, tushuntirish to’g’ri bo’lmaydi. Garchi kasb
madaniyati tushunchasi kasbiy faoliyat bilan bog’liq masalalarni, insonning kasb
sohasidagi ma’naviy-ahloqiy kamolati muammolarini teranroq oydinlashtirib
bersa-da, uni kishining umumiy madaniyati bilan uzviy bog’liq holda qaramoq
lozim. Albatta, kasb madaniyati kishi kasbiy faoliyatining barcha qirralarini
qamrab oladi. Kishining kasbiy faoliyati, ijodkorligi, mahorati munosabat-
muloqati, amaliy va nazariy ishlari, ishlab chiqarish yoki mehnat jarayonidagi
yutuqlari asosi uning kasb madaniyatini qanchalik o’zlashtirib olganiga bog’liqdir.
Kasb madaniyatining zaminida mehnat yotadi. Mehnat ko’nikmasini egallamay
mehnat qilishga o’rganmay kasb madaniyatini ham shakillantirib bo’lmaydi. Kasb
madaniyati shakillanishiga ham o’ziga xos sub’ektiv va ob’ektiv omillar ta’sir
qiladi. Sub’ektiv omil kishi shaxsiyatining xususiyatlari, hayotiy ehtiyojlari bilan
belgilanadi. Ob’ektiv omil esa shaxs yashayotgan ijtimoiy muhitga, shuningdek, u
faoliyat ko’rsatiyotgan jamoadagi moddiy va ma’naviy shart sharoitlarga bog’liq
bo’ladi. Kishi o’zi sevgan kasb-kor yoki hunarga bo’lgan qiziqish, ehtiyojini
qondirishga intilar ekan, shubhasiz, kasb madaniyatini ham yuksaltirishga harakat
qiladi, bu borada faoliyat ko’rsatadi, mehnat qiladi, izlanadi, ijod qiladi, yaratadi.
Bu sifatda ayniqsa kasb-hunar sir-asrorlarini mukammal bilishga intilishda ko’zga
tashlanadi. Qaysi sohada bo’lmasin kishi aqliy, hissiy, tajribaviy bilish orqaligina
kamol topadi. Kasbiy madaniyat ham bundan mustasno emas. Kasb-hunar ta’limi
ham bilish va kamol topishining o’ziga xos yo’lidir. Kishi kasb madaniyatining
shakillantirishida o’z kasb-koriga bo’lgan qiziqish-e’tiboridan tashqari, yana
tashabbuskorligi, tashkilotchiligi, maqsad sari qat’iy intiluvchanligi, o’z-o’ziga
talabchanligi, jamoa a’zolarining o’ziga xos xususiyatlarini chuqur bilishi, o’z
faoliyati va ishga tanqidiy munosabatda bo’lishi, Vatan, jamiyat, xalq, odamlar
oldidagi mas’uliyat va burchini to’la his qilish kabi qator sub’ektiv omillar ham
katta ahamiyatga egadir. Har qalay, insoniy fazilat bor joyda ezgulikka muxabbat,
ezgulikka muxabbat bor joyda ijodkorlik, ijodkorlik bor joyda esa madaniyat
mavjuddir. Biroq kasb madaniyatining shakillanishi uchun xohish-istak yoki
ma’naviy ehtiyojlarning o’zigina yetarli emas, balki ijtimoiy sog’lom muhit
ijtimoiy shart-sharoit, kasbiy munosabatlarni belgilab beradigan vositalar ham
muhimdir. Bir so’z bilan aytganda, kasbiy madaniyat inson jamiyati
madaniyatining ajralmas qismidir. Uning asosida jamiyatda amal qilayotgan inson
xulq-atvori me’yorlarini belgilovchi axloq va kasbiy qadriyatlar yotadi. Masalan,
kishi kasbiy faoliyatida havodek zarur bo’ladigan ma’naviy asoslarni uning
ma’naviy madaniyati ta’minlaydi. Zero, insonning ma’naviy qiyofasi uning kasb
madaniyatining bosh mezonlaridan biridir. Ma’naviy qiyofasiz kishida kasb
madaniyati bo’lmaydi. Insonning ma’naviy olami qanchalik boy bo’lsa, uning kasb
madaniyati ham shunchalik mazmundor va go’zal bo’ladi. Ma’naviy asos
bo’lmagan joyda kasb madaniyati yo’q. Shuning uchun inson ham, har bir kasb-kor
egasi eng avvalo, ma’nviyatning inson hayotida tutgan o’rni, ijtimoiy mohiyati va
mazmuni, tizimi, uning jamiyat taraqiyotidagi ahamiyati hamda mavqeini juda
yaxshi bilishi zurur. Kishining kasb madaniyatinin aslida uning ma’naviyatga
bo’lgan munosabati belgilaydi. Ma’anviyatsiz inson bo’lmaganidek, ma’naviy
barkamol insonlarsiz jamiyat ham rivojlanmaydi. Ma’naviyat kishining muayyan
maqsadga intilib, kelajakka ishonch bilan borishi uchun katta umid, kuch-qudrat
bag’ishlaydi. Inson o’z aqli, o’z qo’li bilan nimaiki qilmasin yoki yaratmasin,
ularning tub zaminida fikr, tushuncha, bilim, iste’dod, ijod, qobiliyat, shakillangan
ma’naviyat yotadi. Kasb madaniyati, shabhasiz, huquqiy bilimga ham bog’liq.
Chunki har bir kishi amaliy faoliyatida inson jamiyati tomonidan belgilangan
qonunlarni hurmat qilishi, unga og’ishmay rioya etishni zarurat dbe bilishi kerak.
Hozirgi zamon kishisining kasbiy faoliyatidagi zaruriy asoslardan biri bu haqiqiy
ong, huquqiy bilim, huquqiy munosabatlardir. Insonning huquqiy madaniyati
uning kasb madaniyatini boyitadi. Kasb-kor sohibi kasbiy sohasidagi huquqiy
bilimlarning ijtimoiy ahamiyatini va ma’naviy qadrini tushunishi, fuqorolik huquqi
va burchining o’zaro bog’liqligini anglashi, ijtimoiy hodisalarni huquqiy nuqtai
nazarda baholay bilishi kerak. Har qanday kasb-kor sohibining huquqbuzarligi,
qonun doirasidan chetga chiqish sababi uning ma’naviyatsizligi, e’tiqodsizligi,
nomukammalligi umumiy va kasbiy madaniyatining yuqori emasligi oqibatidir.
Zero, o’z-o’zidan o’zlashtirilgan bilim bu hali avtomatik ravishda
o’quvchilarning ma’naviyati, shaxsni, dunyoqarashi shakillanishi imkoniyatini
beradi degan so’z emas. O’qituvchi o’quvchi shaxs bo’lib yetishishi uchun qator
ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirishi lozim. Ta’limtarbiyada ularni nazarda
tutmasdan turib, muvaffaqiyatga erishib bo’lmaydi. Bu o’quvchilarni milliy istiqlol
mafkurasi, milliy g’oya milliy qadriyatlar, diniy va dunyoviy bilimlar orqaligina
yetuk shaxs qilib tarbiyalash mumkinligini ko’rsatadi. O’qituvchi ta’lim va tarbiya
beruvchi, madaniyatga eltuvchidir. SHu bois uning jamityada alohida o’z o’rni bor.
Biroq ko’p narsani bilish, bu hali donishmandlik belgisi yoki saboq berish huquqi
degani emas. Pedagogika fani qoidalarini bilmasdan turib o’qituvchi kasbiy
madaniyatini yuksaltira olmaydi. Kasbiy madaniyat kasbiy sohada yutuqlarga
erishmoq natijasi. Kasbiy sohada o’qituvchi muvoffaqityaga erishish uchun u
mashg’ulotlarga tayyorlanishda didaktik yo’nalishda ishlab chiqilgan darsni tashkil
etish qoidalariga tayanishi lozim. -Birinchi –ayni darsning maqsadini aniqlash,
ya’ni nimaga erishish lozimligini belgilash; -Ikkinchi –o’rganiladigan materialning
hajmini aniqlash, ya’ni materialni qo’yilgan maqsad va o’quvchilarning
imkoniyatlariga qarab belgilash, bilimni amaliyot bilan bog’lash; -Uchinchi-
darsning didaktik masalalarini shakillantirish, ularni ketma-ket hal etish natijasida
maqsadga oshishrish; -To’rtinchi-qo’yilgan maqsadga muvofiq xolda uslub va
usullarning eng maqbul birligini tanlash; -Beshinchi-darsni aniq tashkil etishni
ta’minlash uchun uning tuzilishini aniqlash, reja asosida o’rganilishi, yaxlitligi,
o’qituvchi faoliyatining birligi, o’qituvchining o’quv-bilim jarayonini boshqara
bilish imkoniyati; Oltinchi – darsda rejalashtirilgan barcha didaktik masalalarni hal
etish va ularni o’quvchilarga uyga vazifa tarzida bermaslik. Mashg’ulotni ana shu
tarzda tashkil etish o’qituvchining kasbiy madaniyati elementlaridan biridir.
Umuman, sivilizattsiya insonning inson sifatida shakillanishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Aynan insonning madaniyat yarata bilish qobiliyati uni hayvonot
olamidan ajratib turadi. Aynan madaniyatni rivojlanish darajasi bilan inson
evolyutsiyasi (tadrijiy takomili) ning quyi va yuqori bosqichlari bir-biridan farq
qiladi. Insonning har qanday vazifasi tashqi olamga bog’liq. Biz tevarak-atrofdagi
odamlarni kuzatib o’ylaymiz, muloxaza yuritamiz va ulardan ko’p narsalarni
o’rganamiz. Jamiyatda to’plangan bilimlar asosida inson o’zining turli
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Demak, haqiqatdan kasb madaniyati nafaqat kishining
ish faoliyatiga foydali, balki uning aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlanishiga,
kamol topishiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shubhasiz, o’qituvchining kasb
madaniyati uning kasb mahorati, kasbiy sohadagi ijodkorligi bilan belgilanadi.
O’qituvchi mahoratini aniqlashda uning faoliyati Davlat ta’lim standartlari talablari
va pedagogik shartlariga nechog’lik mos kelishi nazarda tutiladi. Lekin o’qituvchi
mahorati faqat shu bilangina belgilanmaydi. O’qituvchi ta’lim tizimida va
pedagogik jarayonda o’zini bunyodkor sifatida xis etishi va anglab yetishi lozim.
Pedagog voqelikda o’z o’rnini baholay olmas ekan, undan hech qachon
ijodkorlikni talab etib bo’lmaydi. Holbuki, kasb madaniyati, kasb mahorati,
pedagogikadagi muvaffaqiyat pedagogik ijodkorlikka bog’liqdir. Vazifamiz
yoshlarga ko’rsatilayotgan e’tibor va g’amxo’rlikni to’g’ri anglatish, ularning
qalbida milliy g’urur va iftixor tuyg’usini rivojlantirish, millati va xalqi uchun
ulkan bunyodkorlik ishlariga safarbarlikni uyg’ota olish. Ana shundagina, ular
ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo’lida birlashadilar.
Yoshlar birlashsa, millat birlashadi. Birlik va hamjihatlik esa, xalqimizning ertangi
kuni va porloq kelajagini belgilab beradi.
| 