7
1-BOB. KENG POLOSALI TARMOQ TUSHUNCHASI
1.1. Keng polosali tarmoq tushunchasining paydo bo‘lishi
Yaxshi bilamizki, hozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining
rivojlanishi, ma`lumotlarni ortib borishi, borgan sayin, ulardan
foydalanish, ularni tartiblash, mukammalligini ta’minlash maqsadida,
axborot texnologiyasi yangi bir tarmog‘ini yaratilishiga zarurat tug‘dirdi.
Insoniyatning axborotlashtirishga bo‘lgan extiyoji nuqtai nazaridan
tobora qimmati ortib borayotgan tarmoq tushunchasining yaratilishiga
ham aynan shu omillar asosiy sababchi bo‘ldi desak aslo mubolag‘a
bo‘lmaydi. Bugungi kunda jamiyatning qay bir qatlamini olmaylik uning
vakillarini axborotlashtirishga bo‘lgan talabini ortib borishini ko‘rish
mumkin. Axborot iste’molchilarining talabi nafaqat axbortning hajmiga,
balki, uning sifatiga ham bevosita ta’sir etmoqda. O‘z-o‘zidan ma'lumki,
katta xajmdagi axborotni iste’molchilarga qisqa vaqt ichida sifatli
yetkazib berish xizmatlarni ta'minlovchi tizimlarga yuqori talablarni
qo‘yadi. Aytish joizki, telekommunikatsiya xizmatlarini tashkil etuvchi
telekommunikatsiya tarmog‘i operatorlari o‘z tarmoqlarini mijozlarning
talablariga mos ravishda rivojlantirib borishlari zarur. Shuni unutmaslik
kerakki, bunday usulda aloqa tarmoqlarini modernizatsiya qilish aloqa
operatoridan qo‘shimcha sarf xarajatni talab etadi. Shuning uchun ham
bunday aloqa tarmoqlarini tashkil qilishda eski texnologiyalardan
yangisiga o‘tishni ta'minlovchi, yangi xizmat turlariga ega bo‘lgan,
iqtisodiy tomondan tejamkorlikka sabab bo‘ladigan texnologiyalarni
qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Telekommunikatsiya tarmog‘ida keyingi avlod taromoqlari (NGN)
yagona keng polosali aloqa kanali orqali tarmoq abonentlariga bir
vaqtda matn, audio va video singari ko‘plab kommunikatsiya
xizmatlarini taqdim etishi mumkin. Demak, NGN texnologiyasining
respublikamiz
aloqa
tarmoqlarida
qo‘llanilishi,
aloqa
sifati
ko‘rsatkichlarini jahon standarti talabiga javob beradigan pog‘onaga
olib chiqishga imkon beradi. NGN texnologiyasi asosida qurilgan
tarmoq (ya'ni NGN tarmoq) universal tarmoq xisoblanib, paketli
kommutatsiya asosida ixtiyoriy turdagi ma'lumotlarni (tovush, video,
rasm, televizion kadr va boshqalar) sifatli, yo‘qotishlarsiz va yuqori
tezlikda uzatish imkoniyatiga egadir. NGN tarmog‘i turli xil
ma'lumotlar trakti uchun kerak bo‘ladigan barcha xizmatlarni ta'minlash
imkoniyatiga egadir, ya'ni (QoS - Quality of Service) xizmat ko‘rsatish
8
sifati yuqori ko‘rsatkichga egadir. Nazariy jixatdan o‘ylab qaralsa, NGN
tarmog‘i ayni paytda foydalanib kelinayotgan umumfoydalanuvchi
telefon tarmog‘i (UFTT-PSTN), ma'lumotlar uzatish tarmog‘i (MUT),
elektr aloqa tarmoq (EAT)larining mukammal yagona tizim sifatida
birlashtirgan multiservis tarmog‘idir deb aytishimiz mumkin bo‘ladi.
NGN tarmog‘ini qurishdan asosiy maqsad, keng spektrdagi
xizmatlar turini joriy qilish va jahon standartlariga mos keng ko‘lamli,
sifatli, tezkor xizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Bunda ularga quyidagilarni
misol qilish mumkin:
•
telefon aloqasi xizmati (mahalliy, shaharlararo, xalqaro telefon
aloqasi);
•
ma'lumotlar uzatish xizmati (ajratilgan ma'lumot uzatish kanali,
ma'lumotlarni uzatuvchi virtual hususiy tarmoqlar);
•
telematika xizmati («elektron pochta», «ovozli pochta», «IP-
telefoniya», «audiokonferensiya», «videokonferensiya»);
•
harakatdagi elektr aloqa xizmati;
•
provayder xizmati («elektron supermarket», «masofadan o‘qitish»).
•
videokonferensiya xizmati.
•
internet xizmati va hokozo.
Bu xolda NGN tarmog‘i har hil turdagi aloqa vositalari, ya'ni
analog telefon apparati, faksimil apparati, IR-telefoniya terminali, mobil
aloqa vositalari, raqamli tarmoq qurilmalari va boshqa tur aloqa
komponentlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
NGN tarmog‘ining arxitekturasini yaratishda bitta yagona
infrastrukturada UFTT, Mobil aloqa tarmog‘i, Internet tarmog‘i
resurslari, IP-telefoniya tizimini jamlash ko‘zda tutiladi. Hozirgi kunda
bizga ma’lum NGN tarmog‘ining to‘rt satxli arxitekturasi mavjud.
Ma'lumki,
bugungi
kunda
mavjud
telekommunikatsiya
tarmoqlaning eng muammoli qismi bu abonent kirish tarmoqlaridir.
Chunki, o‘rama juft o‘tkazgichli kabellar (TPP 600x2, 100x2, 50x2)
asosida qurilgan analogli abonent liniyalari o‘tkazish qobiliyatining
pastligi va sifatining yomonligi bugungi kunda ishlab chiqilayotgan
yangi telekommunikatsiya xizmatlarini abonentlarga taqdim qilishga
to‘sqinlik qiluvchi asosiy faktorlardan hisoblanadi.
«Oxirgi milya» va tarmoqni qayta qurish muammolari asosan
quydagilar bilan bog‘liq:
uncha katta bo‘lmagan analog ATS larning sonini ko‘pligi,
liniyalarning yetmasligi, yangi liniya yotqazish uchun kanalizatsiyaning
9
yetishmasligi, eski liniyalar bo‘yicha xizmat sifatining pastligi,
qurilishga va tarmoqdan foydalanishga ketadigan sarf xarajatning
ko‘pligi;
tarmoqdan tushadigan mablag‘ning kamligi. Bu asosan ATS
xizmatlarining kamligi, narxi yuqoriligi va yangi xizmatlarni kiritishni
texnik murakkabligi, qarzdorlik muammolari bilan bog‘liq;
texnikadan
foydalanishning
murakkabligi
va
ekpluatatsiya
xarajatlarining yuqoriligi. Bu asosan qurilmalarning tez-tez buzilishi va
liniyalardagi avariyalar, qurilmalarning va liniya vositalarini ta’mirlash
kabi muammolar bilan bog‘liq;
tarmoqda qo‘llaniladigan operatorlarning infratsrukturasini optimal
emasligi;
Yuqoridagi
kamchilik
va
muammolarning
asosiy
sababi
tarmoqning o‘tkazish qobiliyatining pastligi, ya'ni, o‘tkazish
polosasining pastligidir. Tarmoqning ma'lumot uzatish tezligi birinchi
o‘rinda unda tashkil qilinayotgan aloqa kanallarining chastota polosasiga
bog‘liq. Ya'ni, tarmoqda tashkil qilingan aloqa kanallarining chastota
palasasi kengligi qanchalik yaxshi ta’minlangan bo‘lsa uning ma'lumot
uzatish tezligi shunchalik katta bo‘ladi. Shunday ekan respublikamiz
axolisiga sifatli telekommunikatsiya xizmatlarini taqdim etish uchun
nafaqat telekommunikatsiya tarmoqlarimizni transport qismlarini, balki
shu qatorda abonent kirish tarmoqlarini xam modernizatsiya qilish,
ularni zamonaviy texnologiyalar asosida qurish orqali o‘tkazish
qobiliyatlarini
oshirishni
ta'minlash
lozim.
Tarmoqning
aloqa
kanallarining keng polosaga ega bo‘lishi nafaqat bu tarmoq tarkibidagi
kanal hosil qiluvchi qurilmalarga, balki, o‘tkazish muxitining (simsiz,
elektr aloqa kabellari, optik aloqa kabellarining) texnik imkoniyatlariga
ham bog‘liq hisoblanadi. Demak, mavjud abonent liniyayalaridagi aloqa
kabellarining aksariyati past chastotali (0.3-3.4 kGs) PCh telefon
so‘zlashuv signallarini uzatishga mo‘ljallangan. Bunday aloqa
kabellarida yuqori sifatli telekommunikatsiya xizmatlarini tashkil
qilishda foydalanish muammolarni keltirib chiqaradi. Biroq, hozirda
shunday texnologiyalar mavjudki, ularning yordamida past chastotali
signallarni uzatishga mo‘ljallangan mis o‘tkazgichli kabellardan
foydalanib yuqori chastotali kanallarni uzatish tarmoqlarini qurish
mumkin. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, bunday texnologiyalardan
foydalanish orqali muammoni yechish ma'lum bir vaqtgagina amalga
oshadi xolos. Telekommunikatsiya xizmatlarining sifatiga bevosita
telekommunikatsiya
xizmatlaridan
foydalanuvchilarning
soni,
10
shuningdek, ushbu sonning ortib borishi bilan ahamiyatli hisoblanadi.
Ya’ni, mis o‘tkazgichli kabellardan foydalanish uzoq muddatli yechimni
bermaydi. Shuning uchun ham aloqa tarmoqlarini o‘tkazish qobiliyatini
oshirish, ya'ni ularni keng polosali tarmoqga o‘zgartirish uchun quyida
texnologiyalarni qo‘llash lozim:
optik tolali tarmoqlarni qurish va undan foydalanish;
abonent kirish tarmoqlarini qurishda simsiz texnologiyalardan
foydalanish;
mavjud bo‘lgan mis sim juftliklaridan foydalanish.
Abonent kirish tarmoqlarida optik texnologiyalarning keng tadbiq
etilishi, abonentlarga yuqori sifatli ko‘plab telekommunikatsiya
xizmatlarini taqdim qilishga imkon beradi. Ammo, iqtisodiy nuqtayi
nazardan optik tolali tarmoqlarni qurish qimmatga tushishini ham
anglashimiz kerak. Bunda ayniqsa abonent liniyalarini tashkillash
masalasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavjud
mis
kabellardan
foydalangan
xolda
yangi
texnologiyalardan foydalanish sarf xarajatlarni qisqarishiga olib keladi.
Bunday liniyalardan foydalanganda xDSL texnoloniyalarini qo‘llash
maqsadga muvofiqdir va bunday liniyalardan yana ko‘p yillar
foydalanish mumkin. Shu sababli mavjud liniyalar qoldirilib, ularda
yuqori tezlikli xDSL texnologiyasiga asoslangan raqamli uzatish
tizimlarini qurish ham keng polosali abonent kirish tarmoqlarini
qurishda qo‘llanidi. Lekin yuqorida ta’kidlaganimizdek, xDSL
texnologiyasi vaqtinchalik o‘tish texnologiyasidir va tarmoqning
ma'lumot uzatish tezligiga bo‘lgan talablarni vaqtinchalik davrga
qondirishi mumkun. Chunki, abonentlar sonining ortishi tarmoqdagi bir
kabel tarkibidagi yonma-yon mis o‘tkazgichlar juftliklaridan yuqori
chastotali signallarni uzatish zaruriyatinin keltirib chiqaradi. Bu esa bir
kabel tarkibidagi mis o‘tkazgichlar juftliklari o‘rtasida o‘zaro o‘tishlar,
ya'ni o‘zaro xalaqitlarni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Demak, xDSL
texnologisidan foydalanish cheklangan sondagi abonentlarga yuqori
tezlikli bog‘lanishlarga imkon berar ekan.
Tarmoqning keng polosaliligi xususida tushunchalari vaqt o‘tgan
sayin o‘zgarib boradi. Misol tariqasida aytishimiz mumkinki, bundan
sanoqli yillar oldin keng polosali tarmoq sifatida ma'lumot uzatish
tezligi 512 kBit/s bo‘lgan tarmoqlar e'tirof etilar edi. Bugungi kunga
kelib tezlikka bo‘lgan talab keskin ortganligi sababli keng polosali
tarmoq sifatida ma'lumot uzatish tezligi 2 Mbit/s dan yuqori tezlikli
tarmoqlar tushuniladi.
11
Keng polosali tarmoq deyilganda 2 Mbit/s dan yuqori tezlikli va
har xil turdagi ma'lumotlarni yuboradigan tarmoq tushunilanadi. Keng
polosali tarmoqning tor polosali tarmoqdan farqi, unda tor polosali
tarmoqalardan farqli ravishda kanallar soni ko‘p va ma’lumot uzatish
tezligi yuqoridir. Keng polosali tarmoqlarga misol sifatida raqamli
integral xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar (ISDN-Integrated Servies Digital
Network)ni keltirish mumkin. ISDN ning bir qator ketma-ket rivojlanish
bosqichlari mavjud bo‘lib, ular:
0 – bosqich. Turli ko‘rinishdagi xabarlar, shuningdek xar xil
xizmatlar uchun aloxida tarmoqlar mavjudligi.
1 – bosqich. Uzatish va kommutatsiyalashning raqamli usullariga
o‘tish, xizmatlarni va nutq va ma'lumotlarni yagona raqamli shaklda
uzatish imkonini beradigan integral raqamli tarmoqqa IDN (
|
