УДК: 372.854
KIMYO FANINI O’QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH USULLARI
N.O.Umirova*, M.B.Mamatqulova**
*Guliston davlat universiteti, **Sirdaryo VPKQTMOI
E–mail: rasuljongdu@mail.ru
O’zbekiston Pespublikasi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek: “Bugun xalqaro hayot, kishilik taraqqiyoti shunday bosqichga kirganki, endi unda harbiy qudrat emas, balki intellektual salohiyat, aql-idrok, fikr, ilg’or texnologiyalar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi”. Bugungi kun talabi yosh avlodga beriladigan ta’lim tarbiya ijodiy kuchlarni rivojlantirishga, fan-texnika taraqqiyotining yangiliklari talablariga javob berishi zarurligini taqozo etmoqda. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarini bitirayotgan kichik mutaxassislar nafaqat amaldagi texnika va texnologiyalarni, balki kelajakda yaratiladigan yuqori texnologiyalarni qisqa muddatda o’zlashtirishga tayyor bo’lishlari lozim. Bunga mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin jadal taraqqiy ettirilgan avtomobilsozlik, tog’-kon, neft-gaz, kimyo va engil sanoat korxonalarining ishga tushirilayotganligi, eng ilg’or texnologiyalarning jadal sur’atlar bilan kirib kelayotganligi muhim asoslarni yaratmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Karimovning “O’zbekiston buyuk kelajak sari” asarida “O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan haqli ravishda faxrlanadi va bu yerda mashhur Mendeleyev davriy jadvalining deyarli barcha elementlari topilgan” deb yozilgan.Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Zamonaviy ta’lim tizimining barpo etilishi, o’quv jarayoniga axborot texnologiyalari yutuqlarini joriy qilish bilan chambarchas bog’liq. Bu ayniqsa axborot va telekommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan o’qitishning yangi shakl va vositalariga taalluqlidir. Bular qatoriga elektron ta’lim beruvchi vositalarni faol qo’llashni taqozo etadigan elektron o’qitishni kiritish mumkin. Shu bois bugun bo’lajak o’qituvchilarga faqatgina tayyor elektron qo’llanmalardan foydalanishni o’rgatish bilan cheklanmay, balki ularning yangi ko’rinishlarini yaratish usullari, yo’llari va vositalarini o’rgatish ham muhim tadbirlardan hisoblanadi.
Tadqiqotning ob’ekti va qo’llaniladigan metodlar
Tadqiqot muammosi ham ta’lim sohasida elektron qo’llanmalarni yaratish va qo’llashning metodik asoslarini ishlab chiqish zaruratini anglash natijasida vujudga keldi. Ayni vaqtda ta’lim tizimida bir qator tadqiqotchilar va ishlab chiqarish firmalari tomonidan tayyorlangan turli xil elektron qo’llanmalari mavjud. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Shunga qaramasdan o’quv jarayonidagi elektron qo’llanmalardan foydalanish samaradorligi ko’p hollarda qoniqarli darajada emas. Elektron qo’llanmalarni yaratishga tizimli va kompleks yondashuvgina ularni ta’lim muhitida qo’llashning yangi sifat bosqichiga o’tishini ta’minlaydi. Bu esa elektron qo’llanmalar va ularni o’quv jarayonida qo’llash bo’yicha zarur manbalar yetarli emasligini bildiradi.
Bundan 3500 yil oldin Konfutsiy “Eshitganimni yodimdan chiqaraman, ko’rganimni eslab qolaman, mustaqil bajarsam tushunib yetaman” degan ekan. Ta’limda informatsion hamda pedagogik texnologiyalarni qo’llaganda talaba eshitish, ko’rish, ko’rganlari asosida mustaqil fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladi. O’quv-uslubiy adabiyotlarning yangi avlodini rivojlantirish konsepsiyasida elektron materiallarni elektron darslik, elektron qo’llanma, elektron ma’lumotnoma, elektron qomusiy kitob, elektron plakat va elektron stend va hokazolarni ishlab chiqish ham qaraladi.
Shunga ko’ra, tadqiqotga oid ilmiy, o’quv-dasturiy adabiyotlarning tahlili, ta’lim jarayonini pedagogik kuzatish, anketa so’rovnomalari, pedagogik texnologiyaning interfaol metodlari, pedagogik tajriba-sinov ishlari tadqiqotning metodi hisoblanadi.
Olingan natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqotning ilmiy yangiligi kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limini o’qitishda kompyuterdan o’qitish vositasi sifatida foydalanishning pedagogik maqsadga muvofiqligini asoslashda namoyon bo’ladi, ya’ni: akademik litsey o’quvchilarini o’z-o’zini nazorat va test usuli yordamida baholash uchun maxsus elektron qo’llanma yaratish; kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limi yuzasidan dars ishlanmalari yaratish; Elektron qo’llanmalar yordamida ulardan foydalangan holda o’qitishni faollashtirish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Mamlakatimizda va xorijda uzuluksiz ta’limning yanada takomillashtirish ishlari olib borilmoqda. Bunda axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, o’qitishni tashkil qilishda innovatsion yondashishni rivojlantiruvchi va barcha ta’lim jarayonlarini modernizatsiya qilish kuchi sifatida qaralmoqda. Hozirgi kungacha elektron qo’llanmalardan foydalanish metodikalari bo’yicha o’zbek tilida bajarilgan ishlar yetarli emas.Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Ba’zi ishlab chiqilgan elektron versiyalarda ham animatsiyalar kam, ko’p mavzular matn shaklida berilgan. Mavzudagi ob’ektlar ko’p hollarda rasmlar holida keltirilgan. Kimyo fanini o’qitishda o’quvchilarda tasavvurni rivojlantirish muhim hisoblanadi.
Ta’lim jarayonida axborot texnologiyalarini qo’llash bilan bog’liq masalalar U.Yo’ldoshev, R.Boqiyev, F.Zakirova va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlarida o’rganilgan.
Kimyoni o’qitish samaradorligini oshirishda kompyuter vositalaridan foydalanishga bag’ishlangan ishlar juda kam, bor manbalarda ham axborot texnologiyalarining o’quv jarayonidagi imkoniyatlari yetarlicha ochib berilmagan. Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Kimyoni o’rganishda axborot-kommunikatsion vositalaridan foydalanish samaradorligini o’rganishga bag’ishlangan ishlar juda kam. Bor manbalarda o’quv tarbiyaviy jarayondagi imkoniyatlari yetarlicha to’liq ochib berilmagan. Kimyo kursini, xususan, kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limni yangi metodlardan foydalanib, kompyuter texnologiyasi bilan birga o’tish dasturlari ishlab chiqarilmagan. Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b. Maqola -publitsistik janr. M.da ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va ommaviy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisodiyot, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, il-gor ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xoʻjaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi. Bu borada xorijda yaratilgan P.A. Freshneyning “Education Periodic Table” elektron qo’llanmasi kimyoviy elementlar davriy jadvali elektron ko’rinishda bo’lib, har bir kimyoviy elementning qachon va kim tomonidan kashf qilingani, ularning tabiatda ko’rinishi, ularning birikmalari, xossalari, dunyo хaritasida elementlarning joylashgan o’rni, element atomlarning fazoviy tuzilishining harakatli holati to’liq ma’lumot olish imkonini beradi.
Respublikamizda kimyo fanini o’qitishda G’.Umonqulovning “D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy sistemasi” elektron qo’llanmasi mavjud. Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlarning fizik kattaliklarini tez va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida tuzilgan.
Akademik litseylarning kompyuterda o’rgatuvchi dasturlar, qo’llanmalarga, kompyuterdan foydalanib o’qitishga bo’lgan ehtiyoj tadqiqot mavzusining naqadar dolzarb ekanligini belgilaydi. O’zbek tilida esa ushbu muammoga bag’ishlangan ilmiy ishlar deyarli yo’q hisob.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 22.11. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. 2004-yil № 548 dagi “Yuqori samarali multimedik o’qitish vositasi va davlat ta’lim standartiga muvofiq ta’lim muassasalarining o’quv adabiyotlari va qo’llanmalarning kompyuter elektron versiyalarini yaratish dasturi haqida”gi qaroriga binoan har bir ta’lim sohasida elektron o’quv qo’llanmalar yaratish zaruriyati tug’ildi.
Elektron o’quv qo’llanma o’zaro gipermurojaatlar bilan bog’langan ma’lumot bazasi, vazifalari va nazorat blokida o’qitish jarayonini interfaolligi bilan birga shu o’quv qo’llanma bo’limlari orasidagi intelektual- mantiqiy aloqalar bo’lishi kerak.
Kimyo fani sohasida kompyuterdan foydalanish — mavzular bayoni tasvirlardagi animatsion harakatlar, tabiatdagi ko’z bilan ko’rish imkoni bo’lmagan kimyoviy jarayonlarni o’ziga xos tarzda namoyish etish juda katta amaliy ahamiyatga ega ekanligi ko’plab tadqiqotchi olimlar tomonidan isbotlab berilgan. O’quv mashg’uloti davomidagi faol faoliyat asosan talaba va o’qituvchi tomonidan tashkil etiladi. Buning uchun ular orasidagi o’zaro bog’liqlik, ko’p hollarda dars jarayonida qo’llaniladigan metodik qo’llanmalar vositasida tashkil etiladi. Ayniqsa, kimyo faniga endigina qadam qo’yayotgan o’quvchilarga didaktik o’yinlarni o’zida mujassam etgan noan’anaviy mashg’ulotlar, texnik vositalar bilan tashkil etilgan dars jarayonining o’ziyoq “ajoyib” tuyuladi. Darslarda o’quv texnik vositalardan foydalanish ayni paytda darslarni samarali, faol tarzda tashkil etishda, o’quvchining diqqat e’tiborini jalb etish kabi kutilgan natijalarni bermoqda.
Barkamol avlodni tarbiyalashda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida kimyo darslarini o’qitishda elektron darsliklar yaratish, ularni akademik litsey va kasb hunar kollejlarining ta’lim tizimiga qo’llash o’quvchilarni pedagogik mahoratini sakllantirishda yordam beradi.
Anorganik kimyoda kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” mavzusini uslubiy jihati mukammal bo’lishida zaruriy ko’rgazmalar va o’qitish vositalaridan samarali foydalanish juda muhim. Fandagi ba’zi yangi atamalarni izohlashning usulublarini ishlab chiqish talab etiladi. Mavzu bibliografik xarakterga ega bo’lib, darslikdagi ma’lumotlar chegaralanishi darsni “zerikarli” holatga olib kelishi mumkin. Kimyodan o’quv dasturining asosiy vazifasi o’qituvchiga ayni fanning zaruriy tushunchalari va qonunlari asosida kimyoviy jarayonlarni boshqarish, zamonaviy usullar bilan yangi-yangi moddalar olish va ulardan nafaqat sanoat, qishloq xo’jaligi miqyosida, shuningdek kundalik turmushda, oilada foydalanishning umumiy yo’nalishlarini ko’rsatib berishdan iborat bo’lishi kerak.
D.I.Mendeleyevning dаvriy qonuni vа elementlаrning dаvriy sistemаsi kimyo o’qitish metodikаsi fаnining nаzаriy аsosi hisoblаnаdi. Hozirgi kunda elektron o’quv metodik qo’llanmalarni yaratish va ta’limda qo’llash asosida bilim saviyasini ko’tarish va dunyoqarashini kengaytirish usullarini takomillashtishga va yangi tipdagi elektron o’quv metodik qo’llanmalardan foydalanishga harakat qilinmoqda. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
1-rasm. Elektron qo’llanma tarkibiy qismlari.
Anorganik kimyoda kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limini o’qitish jarayonida o’quvchilarning o’zlashtirishi qiyin bo’lgan, ko’rgazmalilikni, o’qituvchidan ko’p mehnat va vaqt talab qiladigan mavzularni har tomonlama samarali o’zlashtirishga asoslangan elektron variantini yaratish, o’quvchilarning mustaqil bilim olishlarini yo’lga qo’yish hamda masofali o’qitishni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadlardan kelib chiqib, elektron qo’llanma o’quv fanining ma’lum bir mavzularini maqbul o’rganish uchun yaratildi.
Kimyo fanining kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limidan mavzular olindi va ushbu asosda elektron qo’llanma quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topdi (1-rasm). Tadqiqot ishida kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” nomli multimediali elektron o’quv qo’llanmadan foydalanib o’qitish metodikasi taklif etilgan. Xususan, “Elementlar davriy jadvali” mavzusini elektron qo’llanma yordamida o’rganishda jadval joylashtirilgan tugmani bosish orqali bajariladi.
2-rasmda jadvaldagi elementlarga tugmani yo’naltirib ko’rsatganda element haqida ma’lumotlar hosil qilish ko’rsatilgan.
2-rasm. “Elementlar davriy jadvali” mavzusini o’qitishda davriy jadvalning ko’rinishi hamda element haqida ma’lumotlar hosil qilish animatsiyasidan lavha
Shu kabi barcha mavzular animatsion tarzda namoyish etish bilan birga, o’qituvchi tomonidan tushuntirib boriladi. Darsni mustahkamlash uchun multimediali elektron o’quv qo’llanmada “Qiziqarli tajribalar” sahifasida tajribalar virtual laboratoriya ko’rinishida berilgan (3-rasm). Ushbu tajribalarda bajarish tartibi qadamba-qadam animatsiya ko’rinishida berilgan. O’quvchilar bilimlarini tekshirib ko’rishi uchun test savollari keltirilgan. Kimyoni o’qitishda zamonaviy usullardan xususan, kompyuter vositalaridan foydalanish o’quvchilarni dastlabki mavzularni o’qitishdayoq fanga qiziqishlarini oshirishda, bilim berish va bilimlarni mustahkamlashga zamin yaratadi.
3-rasm. “Qiziqarli tajribalar” sahifasi o’qitishda tajribalar animatsiyasidan lavha.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, kimyo kursining kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limi o’qitishda agar:
-
kompyuter texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan o’qitish metodikasi yaratilsa;
-
kompyuterdan foydalanilgan holda o’qitish jarayonini an’anaviy o’qitish metodlari bilan uyg’unlashtirib olib borilsa;
-
ushbu bo’limni o’rgatishda elektron vositalaridan foydalanish metodikasi ishlab chiqilsa, talimda samaradorlik sezilarli darajada ortadi.
Adabiyotlar ro’yxati
Tursunov S.Q. Ta’limda elektron axborot resurslarini yaratish va ularni joriy qilishning metodik asoslari: Avtoref.dis. ... ped.fan.nomzodi. Toshkent. 2011. - 24b.Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. Umonqulov G’. “D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy sistemasi” elektron qo’llanmasi.
Xolmamatova L. Kimyo darslarini yangi pedagogik texnologiya asosida tashkil etish. Xalq ta’limi 2007. №5.- 81-83 b.
Zaylobov L.T, Rahmatullaev N.G, Toshpo’latov Y.T. Kimyoni o’qitishda axborot texnologiyasidan foydalanish. XVIII. ULUSAL KIMYA kongresi, Turkiya, Kars 2004, 741. - 1209 b. Turkiya (turkcha. Türkiye), Turkiya Respublikasi (turkcha. Türkiye Cumhuriyeti) - Osiyoning gʻarbiy qismi va Yevropaning jan. Turkiyaning poytaxti - Anqara shahri. Davlat tili - Turk tili. Maydoni - 783,562 km².
Annotatsiya
KIMYO FANINI O’QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH USULLARI
N.O.Umirova, M.B.Mamatqulova
Ushbu maqolada kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” bo’limining yoritilishiga oid o’quv qo’llanmalar, darsliklar, ma’ruza matnlari tahlili va“Davriy qonuni va davriy jadvali” nomli multimediali elektron o’quv qo’llanmaning samaradorlik darajasi tajriba-sinovdan o’tkazildi. O’tkazilgan tajriba-sinov natijalari o’quvchilarning o’zlashtirish samaradorligi oshganligini ko’rsatdi. Kimyoviy elementlarning “Davriy qonuni va davriy jadvali” mavzusini o’qitishda metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tayanch so’zlar: samaradorlik, tajriba-sinov, ma’ruza matnlari, tahlil, electron, metodik tavsiya, “Davriy qonuni va davriy jadvali”, kimyoviy element.
Аннотация
МЕТОДЫ ПРИМЕНЕНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРЕПОДАВАНИИ ХИМИИ
Н.О.Умирова, М.Б.Маматrулова
В данной статье приведены экспериментально – испытательные тесты эффективности анализов лекционных материалов, учебников, учебных пособий относительно «Периодическому закону и периодической системе» химических элементов и мультимедийной электронного учебного пособия «Периодический закон и периодическая система». Проведенные экспериментально-испытательные тесты доказывают повышение успеваемости учащихся. Были разработаны методические рекомендации по обучению темы «Периодический закон и периодическая система» химических элементов.
Ключевые слова: эффективность, экспериментально-испытательные тесты, лекционный материал, анализ, электронный, методическая рекомендация, «Периодический закон и периодическая система», химический элемент.
Summary
METHODS OF USING INFORMATIONAL TECHNOLOGIES IN TEACHING CHEMISTRY
N.O.Umirova, M.B.Mamatkulova
The results of conducted tests and experiments on the efficiency of educational manuals, teaching aids, lectures on “Periodical canons and periodical table” of the chemical elements and electronic multimedia manual “Periodical canons and periodical table” is given in the article. The results of conducted test and experiments demonstrate that the efficiency of acknowledgement of the students has risen. Methodological recommendations in teaching subject “Periodical canons and periodical table” of the chemical elements were worked out.
Key words: efficiency, test-experiments, lecture, analysis, electronic, methodological recommendation, “Periodical canon and periodical table”, chemical element.
| 