2.2 SHAXSIY KOMPYUTERLAR
Shaxsiy kom pyuter odatda quyidagi tarkibiy qism lardan iborat bo‘ladi: - Monitor (M onitor) - K o m p y terd a m atn va grafik m a’lum o tlarn i tasvirlash (k o ‘rish) uchun xizm at qiladi. M onitorlar rangli va rangsiz bo4ladi. Kompyuter tarqatadigan nur um um an aytganda zararli, shuning uchun ham b a ’zi kom pyuterlarda past radiatsiya (Low radiation) so‘zlarini uchratish m um kin. Lekin bugungi kunda ularning inson organizm iga ta ’siri tobora kam ayib boradigan rusum lari yaratilm oqda. M onitorning asosiy xarakteristikalardan biri uning tasvirlash qobiliyatidir. Tasvirlash qobiliyati ekranning gorizontali va vertikalidagi nuqtalar soni bilan beriladi. Masalan, 14 dyumli monitorda tasvirlash qobiliyati 800x600, 15 dyumli m onitorda 1024x768, 17 dyumli m onitorda 1280x1024 va 21 dyumli monitorda esa 1600x1200. Bundan tashqari, monitorning yana bir xarakteristikasi tasvirlarni hosil qiluvchi piksellar (nuqtalar) o ‘lchovining katta-kichikligidir. Tasvirlash qobiliyati 800x600 ga teng b o ‘lgan m onitorlarda piksel 0,31mm ga, 1024x768 ga teng bo4lgan monitorlarda esa piksel 0,28 yoki 0,25 ta teng bo‘lishi kerak. M onitorning tez ishlashi uning adapteriga bog‘liq bo‘ladi. M atn rejimida monitorlar nisbatan tez ishlasada, grafik rejimida u sekinroq ishlaydi.1 - Sistema bloki (System Unit) - Sistema bloki odatda yassi va minora ko‘rinishida bo‘ladi. Yassi tarzidagi sistema bloklari ko‘pincha monitorga asos sifatida xizmat qiladi. Kompyuterning asosiy qismlari sistema blokida joylashgan bo‘lib, ular: tezkor xotira (RAM - Random Access M emory - ixtiyoriy kirish mumkin boigan) mikroprotsessor, qurilmalar nazoratchilari, (ya’ni kontrolerlar, adapterlar, elektr manbai bilan ta ’minlash bloki), yumshoq disk qurilmasi (FDD - Floppy disk driver), 1 Inform atika, Inform atsion texnologiyalar. M .M . A ripov, J.O ‘. Muhammadiyev. Toshkent Davlat Yuridik Instituti. 2004. 13-bet. 4 qattiq disk qurilmasi (HDD - Hard disk driver), faqat o‘qish uchun m oijallangan lazer disk qurilmasi (CD ROM - Compact Disk Read Only M emory), o ‘chirib/yoqish tugmasi, Reset (q ay td an yoqish) tugm asi, sh in alar, m odem va boshqa qurilmalar. Sistema blokiga uning parallel (LPT) va ketma-ket (COM ) portlari orqali k o ‘plab tashqi qurilm alarni ulash m um kin.2 - Klaviatura (Keyboard) - harflar va sonlarni kiritish, kursorni boshqarish va menyularni tanlash uchun klavishlar to ‘plami. - Sichqoncha (Mouse) - kursorni boshqarish, menyu va boshqa birliklarni tanlash, dasturlarni boshlash, rasmlar chizish va hokazolar uchun qo‘llaniladi.
Informatika, Informatsion texnologiyalar. M .M . A ripov, J.O ‘. Muhammadiyev. Toshkent Davlat Yuridik Instituti. 2004. 11-bet. 5 Sistema bloki XOTIRA Xotira - kompyuterda programmalar va berilganlarni, amal natijalarini saqlaydigan qurilma. Xotiraning turlari ko‘p: tezkor, doimiy, kesh, tashqi, video va boshqalar. Barcha turdagi xotiralar uchun muhim tushuncha uning hajmidir. 1 bit = eng kichik xotira birligi. 1 bayt = 8 bit, 0 dan 255 gacha bo‘lgan raqamlardan birini yoki bitta istalgan harfni saqlash imkoni. 1 Kilobayt (Kb) = 1024 bite, o‘rtacha 150 ta so‘z yoki 32x32 pikselga teng boigan rasmni saqlash imkoni. 1 Megabayt (Mb) = 1024 kb, o ‘rtacha 300 sahifadan iborat matnni yoki bitta foto rasmni saqlash imkoni. 1 Gigabayt (Gb) = 1024 mb, o‘rtacha bitta to iiq video filmni saqlash imkoni. - Tezkor xotira - Ingliz tilida RAM (Read Access Memory) y a ’ni ixtiyoriy kirish m um kin b o ‘lgan x o tira deyiladi. Kompyuterning muhim qismi bo‘lib, protsessor undan amallarni bajarish uchun programma, berilganlarni oladi va amalni bajarib, natijani yana unda saqlaydi. K om pyuter o ‘chirilsa, tezkor xo tirada saqlanayotgan programmalar va berilganlar yo‘q bo‘lib ketadi. - Doimiy xotira - Kompyuterlarda berilganlar unga avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira (BIOS - Basic Input-Output System - kiritish chqarishning asosiy sistemasi) m avjud. Bunday xotiradan faqat o ‘qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM (Read Only Memory) deb ataladi. - Kesh xotira - kompyuterning ishlash tezligini oshirish uchun ish latilad i. U tezkor x o tira va m ik ro p ro tsesso r o rasida joylashgan bo ‘lib, uning yordam ida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan am allardan ancha tez bajariladi.
Shuning uchun kompyuter xotiraning ko‘proq ishlatiladigan qismi nusxasini kesh xotirada saqlab turadi. Mikroprotsessorning xotiraga murojaatida, avvalo, kerakli programma va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. - Videoxotira - video x o tira m on in o r ekraniga video m a’lumotlarni (videotasvirlarni) saqlab turish uchun ishlatiladi. 6 Shuni aytish lozimki, videotasvirlar (ayniqsa rangli) kompyuter xotirasida ko‘p joy egallaydi. Shuning uchun video xotira hajmi qancha katta bo‘lsa, shuncha yaxshi, albatta. M IKROPROTSESSOR QUVVATI Mikroprotsessor quvvati - bu uning tezligi va ichki xotirasi hajmiga bog‘liqdir. M a’lumotlar ishlanayotgan vaqtida ular qayergadir saqlanib borishi kerak. Bu vazifani mikroprotsessor ya’ni chip orqali amalga oshiriladi. Agar m a’lumotlar chipga saqlansa unga kirish va undan foydalanish imkoni tezlashadi va qulaylashadi. Mikroprotsessorning quvvati Gerts (Hz) bilan o ich an ad i. 1Hz davriy jarayon chastotasi b o ‘lib, bunda 1 sekundda protsessning 1 sikli amalga oshadi. Gerts karrali birliklarda ham ifodalanadi - kilogerts (1 KGts = 103Gts), megagerts (lM G ts = 106Gts) va h.k. SOFTW ARE - KOM PYUTERNING PROGRAMM A TA ’M INO TI K om pyuterning program m a ta ’m inoti ikkita guruhga bo‘linadi: operatsion sistema va amaliy programmalar. Operatsion sistema - bu sistema kompyuterni tashkil etuvchi qurilmalar (Hardware)ni eng quyi pog‘onada boshqaradi. Bu kompyuterga m a’lumotlarni qanday saqlashni, diskka qanday yozishni va diskdan qanday o ‘qishni, ekranda m a’lumotlarni qanday aks e ttirish lik n i, sichqoncha va k lav ia tu ra d an m a ’lu m o tlarn i qanday olishlik va h.k. larni b u y u rad i. Shuningdek, operatsion sistema foydalanuvchi va kompyuter o rasid a bevosita m u lo q o t o ‘rn atish n i, kom p y u tern i bo sh q arish n i, foydalanuvchi uchun qulaylik y aratish n i, kompyuter resurslaridan oqilona foydalanish va hokazolarni ta ’minlovchi programmalardir. - Windows - bugungi kunda eng keng tarqalgan operatsion sistemadir. Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Bugungi kundagi 90% shaxsiy kompyuterlar shu sistema asosida ishlaydi desak mubolag‘a bo4lmaydi. Ushbu kitob ham Windows XP operatsion sistemasiga yo‘naltirilgan. - Linux - W indow sdan k o ‘ra y an ad a sam arali va ishonchliroqdir. K o‘pchilik Internet bilan ishlaydiganlarning asosiy tanlovidir. Lekin Linux operatsion sistemasiga tushadigan amaliy programmalar bugungi kunda kamdir. - Mac OS - Apple ning operatsion sistemasidir. Bu ham W indowsdan yanada samarali va ishonchliroqdir, lekin bu sistema faqatgina Apple compyuterlarida ishlay oladi.
ESLATMA! ' Inglizcha PC qisqartmasi ya’ni shaxsiy kompyuter atamasi bugungi kunda korxonalar, m uassasalar, oliy o ‘quv yurtlarida, shuningdek, shaxsiy foydalanishdagi asosan Windows operatsion sistemasi bilan ta ’minlangan IBM rusumiga mos oddiy kompyuterga ham, noutbukka ham qo‘llanilib kelinmoqda. AMALIY PROGRAM M ALAR Amaliy programmalar - predmet sohadan olingan alohida m asalalar va ularning to ‘plamini yechish uchun qaratilgan bo‘lib, amaliy masalalarni yechish uchun m o‘ljallangan. Bunday programmalar majmui amaliy programmalar paketi deb ataladi. - Matn bilan ishlovchi programmalar - m atndan iborat fayllarni tashkil etish ta tahrir etish uchun qo‘llaniladi. Oddiy arizalardan, aloqa xatlaridan tortib kitoblargacha shu kabi dasturlarda ishlanadi. Eng keng tarqalgan matn bilan ishlovchi dastur bu - Microsoft Word. - Jadvallar bilan ishlovchi programmalar - masalan, Microsoft Excel raqam lar va ular ishtirokidagi hisob-kitoblar uchun qo‘llaniladi. Bu kabi program m alar asosan biznessda hisobkitob, hisobot qilish uchun qo‘llaniladi. -M a ’lumotlarni boshqarish tizim i-masalan, Microsoft Access m a’lum otlarni yig‘ish va saqlash ham da kerak b o ‘lganda ulardan foydalish imkonini beradi. Masalan, ishchilar/mijozlar/ talabalar ro‘yxatini yuritish uchun. - Taqdimot programmalari - Microsoft PowerPoint kabi. - Grafik bilan ishlash programmalari - Adobe Illustrator dasturini misol qilib keltirish mumkin. Rasmlar va grafiklar bilan ishlash uchun. - Y o6llovchi - Internet Explorer, O utlook Express kabi “Dunyo to ‘ri” (www)ga kiruvchi programmalar. ESLATMA! Amaliy dasturlar ma’lum bir operatsion sistemalarda ishlash uchun ishlab chiqiladi. Bu dasturlar operatsion sistemaning biroz eski versiyasiga ham tushishi mumkin. Masalan, Offise XP dasturlar paketi Windows 98 operatsion sistemasida ham ishlashi mumkin. Lekin ular tamoman boshqa operatsion sistemada ishlay olmaydilar, masalan Apple da. Ular biroz eski operation sistemadir. ISH STOLI Windows - Foydalanuvchining Grafik Interfeysi. Maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lmagan kompyuterdan foydalanuvchilar uchun m o4ljallangan operatsion tizimdir. Bu sichqoncha bilan ish stoli ustidagi yorliqlarni belgilash orqali kom pyuterni boshqarishni bildiradi. Y a’ni, kompyuterda ishlashingiz uchun maxsus buyruqlar yozishingizga hojat yo‘qdir. Windows dizainidagi muhim holatlardan biri shundaki, siz ekrandan odatdagi ish stolingiz kabi foydalanishingiz mumkin. Ya’ni hujjatlar, asboblar, yozuv qog‘ozlari va shu kabilar ish stolingizda joylashganidek kompyuter ekranida ham ishlash uchun kerak bo‘lgan ma’lumotlar joylashtiriladi.
SICHQONCHA BILAN ISHLASH Sichqonchani boshqarishni o ‘rganmaguningizcha siz Windowsda qulay ishlay olmaysiz. Kursor joylashtirish, m enyularni tan lash , o b y ek tlarn i siljitish, ularning hajmini o ‘zgartirish va boshqalar uchun asosan sichqonchadan foydalaniladi. H ozirda sichqonchalarning asosan ikki xil turi mavjud. Birininig ostida sharchasi b o ‘ladi. Sichqonchani harakatlantirganingizda sharcha harakatlanib ichkaridagi sensorli sharchalarni aylantiradi, bu esa kursorga harakatni uzatadi. Bunday sichqonchalarning qattiq yuzada harakatlana olishi biroz mushkul. Shuning uchun sizga maxsus mouse pad deb ataladigan yostiqcha zarur bo‘ladi. Sichqonchaning yana bir 10 turi bu infrared nuri bilan ishlaydigan sichqonchalardir. Ular ostdagi harakat maydonini infrared qizil nuri orqali aniqlaydi va shunga k o ‘ra kursorni boshqaradi. Shuning uchun ham bunday sichqonchalar bilan rasmli yuzada ishlashlik oddiy yuzada ishlashdan kocra qulayroqdir. Sichqonchaning amallari: Ko‘rsatish - kursorni harakatlantirib obyektlarni ko‘rsatish. Chap tugmani bosib, kerakli faylni yoki menyudagi buyruqni tanlash. 0 ‘ng tugmani bosib, buyruqlar menyusini ochish. Ushbu buyruqlar menyusi ostidagi faylga tatbiq qilina oladi. Ikki marta bosib, dasturni ishga tushirish. Sudramoq - chap tugmani bosgan holda istagan tarafingizga sudrab, kerakli obyekt hajmini kattalash, kichiklashtirish va h.k. Sudramoq va joylashtirmoq - kerakli obyektni sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda joyini o ‘zgartirib, kerakli joyga yetganda esa chap tugmasini qo‘yib yuborib o ‘sha yerga joylashtirish. KLAVIATURA W indows XP da k o ‘p am allar sichqoncha yordam ida osongina bajariladi, lekin m a’lum otlar kiritish esa asosan klaviatura orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, klaviatura sichqonchaning vazifalarini ham bajarishi mumkin. Masalan: Funksiya klavishlari B a’zi am allar funksiya klavishlari orqali ham am alga oshirilishi mumkin. Masalan, FI tugmasi orqali “Yordam” tizimi ishga tushirilishi mumkin.
Boshqaruv to^plami Yo‘nalish millari sichqoncha o ‘rniga kursorni kerakli joyga
harakatlantira oladi. B ulardan tash q ari yana boshqa
tugm alarning vazifalari va qisqa yo ‘l klavishlari haqidagi m a’lumotni 1-Ilovadan olishingiz mumkin. [Esc| - muammodan qoching. N oto‘gri tanlovni bekor qilish uchun qoilaniladi. |Tab) - ekrandagi obyektlar o ‘rtasida harakatlaning. [Caps Lock) - bir nechta katta harflardan foydalanish uchun q o ‘llang. [Shift] - katta harflardan va turli xil belgilardan foydalanish uhun qo‘llang. [Ctrl] yoki [Contrai] - bohsqa klavishlar bilan birga qo‘llanilib turli xil buyurqlar berish uchun foydalaniladi. va ekrandagi tugm alari ayni vazifani bajaradi. [Alt] - [Ctrl] kabi boshqa tugmalar bilan birga qo‘llaniladi. [Backspace] - bitta oldingi belgini o 4chiradi. [Delete] - fayllarni, p ap k alarn i va ekrandagi boshqa obyektlarni o ‘chirish uchun qo‘llaniladi. 12 M ENYULAR Menyu - bu biror operatsiyani bajarish imkonini beruvchi buyruqlar majmuidir. M a’lum bir menyuga kirish uchun uni sichqoncha bilan bosishlik yoki Alt va tagiga chizilgan, odatda bosh harfni birgalikda bosish kerak. M enyudan biror bir buyruqni tanlash uchun esa uni sichqoncha bilan bosishlik yoki tagiga chizilgan harfni bosishlik kerak. M enyudagi bazi b u y ru q lar “p erek ly u ch atel” k ab id ir. U larni bosishlik u bajaradigan funksiyani yo aktiv yo passiv holatga keltiradi. Ko‘pincha ularni oldida V kabi belgi mavjud bo‘ladi. ► belgisi esa yana boshqa bir menyu davom etishini bildiradi. Agar siz ... nuqtali buyruqni tanlasangiz unda qarshingizda sizdan yanada ko‘proq m a’lumot lishlik uchun dialog qutisi ochiladi. Menyular ekranda joylashishiga ko‘ra vertikal va gorizontal menyularga bo‘linadi. Dastur oynalarining menyusi gorizontal bolib, u Sarlavha satrining tagida joylashgandir. V ertikal m enyu - yuqoridan pastga qarab ochiluvchi menyudir. Windowsda vertikal menyuning boshqa ko‘rinishi, suzib chiquvchi deb nomlangan va pastdan yuqoriga qarab ochiluvchi ko‘rmishi ham ishlatilgan. Tizimning asosiy Start (Пуск) menyusi ana shunday menyudir.
Context menus: Kontext menyular K ontekst m enyu - suzib chiquvchi m enyularning bir ko‘rinihsi bo‘lib oynaning ixtiyoriy joyida sichqonning o ‘ng tugmasini bosish yordamida ochiladi. Bu menyu bandlari qaysi element ajratilgani, qanday operatsiya bajarilayotgani va shu kabi holatlarga bog‘liq holda o ‘zgaradi. Misol uchun agar Word m atn larn i ta h rirla sh d a stu rid a b iro r so ‘zni a jra tib , sichqonchaning o ‘ng tugmasiga bosilsa, nusxa olish, ko‘chirish, qirqish operatsiyalarini yoki o ‘sha so‘zni form atlashtirish operatsiyalarini (shriftni, abzasni formatlashtirish buyruqlarini) tanlash mumkin bo‘lgan menyu paydo bo‘ladi. Excel da ham shunga o ‘xshash. Unda filtrlash, saralash kabi operatsiyallar ham paydo bo‘ladi. Shunday qilib sichqonchaning o ‘ng tugmasini bosgach, siz o ‘sha onda ajratilgan element bilan boiadigan ehtimoli ko‘proq operatsiyalar nomlarini o ‘z ichiga olgan menyuga krishingiz mumkin. O datda, W indowsning a n ’anaviy tizim li m enyusidan foydalanishga qaraganda, kontekst menyu yordami bilan buyruqlarni bajarish qulayroqdir. Quyida ikki xil namuna berilgan:
Ushbu kontekst menyu orqali fayllarni ochish, yangi fayl tashkil qilish, qidirish, nusxa ko‘chirish va h.k.ni bajarish mumkin.
|
