Международный научный журнал № 2(100), часть 1
«Научный Фокус» июня, 2023
763
KIYIM TIKISH TEXNOLOGIYASIDA DETAL QRQIMLARIGA ISHLOV BERISH
Rahmatullayeva Shaxodat Mo’minjonovna
Farg’ona ICHSHUI kasb-hunar maktabi
Ta’lim ustasi
Annotatsiya:
Kiyim tikish texnologiyasida detal qirqimlariga ishlov berish xaqida
ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
Kiyim tikish texnologiyasi, detal qirqimlariga ishlov berish.
Hozirgi paytda Respublikamiz sanoat korxonalari oldida turgan asosiy vazifalar
quyidagilardan iborat: uskunalarni zamonaviylashtirish, yuqori sifatli, chiroyli
kiyimlarni ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish, tezda moslanuvchi yangi oqim
liniyalarini qo‘rish, tikuvchilik tarmog‘ini jadal rivojlantirish hisobiga ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishdir. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun korxonalarni
qayta
qurish,
ishlab
chiqarishni
kompleks
mexanizatsiyalashtirish
va
avtomatlashtirish, texnologiyani takomillashtirish talab qilinadi. Yangi kam
operatsiyali texnologiyalar yaratish tikuvchilik buyumlariga ishlov berishni
takomillashtirishdagi istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Kiyimning (umuman, tikuvchilik
buyumlarining), kiyim detallariga va uzellarining konstruksiyasida choklarni iloji
boricha ko‘proq kamaytirish, namlab-isitib ishlov berish uskunalarining vibromaneken
singari bir jarayonli turlarida materiallarga ularning termoplastik xususiyati hisobiga
shakl berish, biriktirish va bezash jarayonlarini birlashtirish. (masalan, mag‘iz, tasma
qo‘yishda), yelim materiallardan keng foydalanish va h.k. ana shunday kam
operatsiyali texnologiyaga kiradi. Kiyim sifatini yaxshilash uchun kimyoviy
materiallarning yangi turlaridan foydalanish kerak bo‘ladi. To‘qima va trikotaj, sun’iy
mo‘yna, sun’iy teri va sun’iy zamsha, sun’iy gazlama va sun’iy trikotaj, plyonka
qoplangan materiallar, noto‘qima materiallar, yelim qoplamali maxsus qotirmalar,
xilma-xil furnituralar va h.k. ana shunday material turlaridan hisoblanadi. Tikuvchilik
sanoati boshqa sohalar bilan chambarchas bog‘liq. Masalan: to‘qimachilik, ximiyaviy,
mashinasozlik, mo‘ynachilik va h.k. Bu sohalar tikuvchilik sanoatiga gazlama, turli xil
ximiyaviy materiallar, asbob-uskunalar, mo‘yna va furnitura yetkazib beradi. Xalq
xo‘jaligini ximiyalashtirish texnikaviy rivojlanishning asosiy yo‘nalishidir. Uning xalq
iste’moli uchun chiroyli, chidamli, qulay va arzon kiyim ishlab chiqarishda ahamiyati
juda katta. Tikuvchilik korxonalari sintetik tolali gazlamalar, sun’iy mo‘yna, porolon,
flizelin, proklamelin, dublirin, sun’iy charm, sintetik yelimlar, ip, tugmalar oladi.
Old va ort bo‘laklarni dastlabki ishlov berishga detallar qirqimlariga ishlov berish
qirqma, vitochka, burma choklar, valan, ryush, burma, koketkalar tikish kiradi. Ularga
gazlama turiga va modelga muvofiq turli usulda ishlov berish mumkin. Detal
qirqimlarini titilishdan saqlash uchun ularga universal yoki kimyoviy usullarda ishlov
beriladi. Universal usulda ishlov berishda detal qirqimlarini zanjir chokli yoki siniq
baxyali maxsus mashinalarda yo‘rmalanadi yoki univresal mashinada bukib tikiladi.
Международный научный журнал № 2(100), часть 1
«Научный Фокус» июня, 2023
764
Gazlama turiga qarab baxya qatorning kengligi va zichligio‘lchamlari bir xil bo‘lmaydi.
Yo‘rmash mashinasida chokning kengligi 3-6 mm, zichligi 2-5/ 10mm , siniq baxyali
mashinada chokning kengligi 2-4 mm, zichligi 2,5-3,5 /10 mm bo‘ladi. Detal
qirqimlarni mag‘iz qo‘yib tikish xam mumkin. Mag‘iz tasmadan yoki qiya bichilgan
gazlama parchasidan bo‘lishi mumkin. Mag‘izni choklash mashinasida moslama qo‘yib
tikiladi.
Mag‘iz ikki qavat bo‘lsa, uni o‘ngini ustiga qilib uzunasiga bukib dazmollanadi.
Detal qirqimiga 0,3-0,5 sm kenglikdagi chok bilan ulanadi. Mag‘iz chok atrofida
aylantirib teskarisiga o‘tkaziladi va mag‘iz ulangan chokdan 0,1 sm oraliqda bostirib
tikiladi. Ipaq, yupka jun va boshqa titiluvchan gazlamalardan tikiladagan detallarning
ichki qirqimlari oldin yo‘rmalanadi, keyin choklash mashinasida, bukib tikiladi. Qiz
bolalar va ayollar ko‘ylagining yeng uchlari va etak qirqimlari maxsus siniq baxya
qatorli mashinada yo‘rmab bezaladi. Detal qirqimlari yopiq yoki ochiq qirqimli bo‘ladi.
Titiluvchan gazlamalardan tikiladigan ko‘ylaklarni qirqimi ikki marta 0,5-0,7 sm bukib
siniq baxyali mashinada tikiladi. Ochiq qirqimli chok xosil qilish uchun detal qirqimi
0,5-0,7 sm bukiladi va bukish ziyidan siniq baxya qator yuritiladi. Baxya qatorgacha
0,1 sm qoldirib, ortiqchasi qirqib tashlanadi.
1-rasm. Detal qirqimlariga ishlov berish
Международный научный журнал № 2(100), часть 1
«Научный Фокус» июня, 2023
765
a, b- detal qirqimlarini yo‘rmash; b - bukib tikish; v,g- mag‘iz qo‘yib tikish; ye-arra
tishli qaychida qirqish; j-yo‘rmab bukib tikish; z- mag‘iz qo‘yib bukib tikish; i,k – siniq
baxyali mashinada yo‘rmab bukish; m - qo‘sh baxyali bukma chok; l – ochiq qirqimli
bukma chok; n, o, r- beyka qo‘yib tikish
Ko‘ylak etagini tikishda ochiq qirqimli buklama chok ham ishlatish mumkin.
Buning uchun avval qirqimni o‘ziga ishlov beriladi: yo‘rmalanadi yoki mag‘iz qo‘yib
tikiladi yoki arra tishli qilib qirqiladi. Undan keyin etak qirqimi maxsus yashirin chokli
mashinada yoki choklash mashinasida bukib tikiladi. Asosiy detal qirqimlariga bezak
beyka qo‘yib tikish ham mumkin. Beykani ikkita ignali mashinada moslama yordamida
bir yo‘la ikkala qirqimini bukib bostirib tikish mumkin yoki avval detal teskari
tomoniga beykaning o‘ngi tomonini qo‘yib 0,5-0,7 sm kenglikdagi chok bilan tikiladi.
Chok o‘ngiga ag‘dariladi va beykadan 0,1- 0,15 sm kenglikda kant xosil qilib
dazmollanadi. Beykani ikkinchi qirqimi buklama chok balan bostirib tikiladi. Beyka
ikki qavat bo‘lishi mumkin. Bunda beyka o‘ngini ustiga qilib ikki bukib dazmollanadi.
Asosiy detalni teskari tomoniga beyka qo‘yiladi va biriktib tikiladi. Beyka asosiy detal
tomonga bukiladi va undan kant xosil qilib dazmollanadi. Beykaning ziylaridan 0,1-0,2
sm masofada bostirib tikiladi. Detal qirqimlarini mexanik usulda xam ishlov berish
mumkin. Bu usul kam kirishadigan, kam g‘ijimlanadigan, titilmaydigan gazlamalarda
va detal qirqimlari ko‘p ishqalanmaydigan joylarida qo‘llaniladi. Buning uchun maxsus
qaychilar ishlatiladi yoki detal qirqimlari siniq chiziq hosil qilibo‘yib olinadi. Detal
qirqimlarini termofizik usulda ishlov berish mumkin. Bu usul lazer nuri bilan bichish,
mikroplazma oqimi yordamida va termokeskich bilan qirqishda amalga oshiriladi.
Bunda issiqlik ta‘sirida detal qirqimlari erib, titilishdan saqlaydigan milk xosil qiladi.
Bu usulni yopishqoq-cho‘ziluvchan holatga o‘tadigan materiallarda qo‘llash mumkin,
ya‘ni materialning tola tarkibini 60% kam bo‘lmagan qismini termaplastik tolalar
tashkil kilishi kerak. Buyumlarni yuvish, kimyoviy tozalash, ishqalanish natijasida
detal qirqimlarini titiluvchanlikka chidamliligi ancha kamayadi. Shuning uchun bunday
ishlov berilgandan so‘ng detal qirqimlari yo‘rmash mashinasida qo‘shimcha ishlov
berilishi kerak, ammo chok zichligi 2-2,5/10 va chok kengligi 1-2 mm bo‘lgani yetarli.
Bunday chok parametri ip xarajatini kamaytiradi. Qirqimlarga ishlov berish bichish
vaqtida bajarilgani uchun ular cho‘zilishdan saqlanadi. Detal qirqimlariga elektrofizik
usulda ishlov berish mumkin. Bunda termoplastik materiallardan bichilgan detallarni
ultrotovush va yuqori chastotali tok bilan payvandlash yo‘li bilan erishiladi. Bu usulni
qo‘llash texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishga imkoniyat beradi, buyumlarga
ishlov berish texnologik sikli qisqaradi. Gazlama sarfi kamayadi, chunki chok haqi ikki
barobar kam olinadi, shuningdek ip xarajati bo‘lmaydi. Ammo payvandlash joylarida
gazlamani strukturasi buziladi, choklarni dag‘alligi oshadi, termoplastik tolalari kam
bo‘lgan materiallardan bichilsa, detallarni biriktirish uchun qo‘shimcha ishlov berish
kerak bo‘ladi. Bu usulda qo‘llaniladigan asbob-uskuna ekspluatatsiyasi qiyin va alohida
xona talab etadi. Detal qirqimlariga kimyoviy usulda ishlov berishda ular polimer
kompozitsiya bilan qoplanadi. Polimer kompozitsiyalarni shyotka yoki purkagich
Международный научный журнал № 2(100), часть 1
«Научный Фокус» июня, 2023
766
yordamida ishlov berish mumkin, ammo bu usul sermehnat bo‘lib ko‘p vaqt talab
etadi. Chet el firmalarida detal qirqimlariga kimyoviy usulda pachkalarda ishlov berish
texnologiyasi ishlab chiqilgan.
Aytish mumkinki, xajmli shakl elementlarining mustaxkamligi ipli biriktirish va
bichish usullaridan foydalangan xolda olinishi shakllantirilganga nisbatan yukori
buladi, ammo yukorida keltirganidek, yarim tayyor maxsulotning yaxlitligini buzish
zaruriyati ular istikbollarini pasaytiradi. Bundan tashkari ipli biriktirish va bichish
usullarida ishlab chikarilgan bezaklar buyumning mexnat sarfini oshiradi. Shu sababli
xajmli bezak elementlarini tayyorlash usullarini ishlab chikishda elementlarni xajmli
shakllari mustaxkaligiga aloxida e’tibor karatish zarur.
| 