Savi, O.Mansur, A.Gazavneh, N.Kok, P.Grey, R.Xoving, X.Klein, M.Mers,
J.Roskart, A.Golitsin, I.Gutenberg, I.Ushakova, G.Fedorov, V.Qobulov,
S.S.Gulyamov,
K.X.Abdurahmonov,
R.H.Ayupov,
O.M.Abdullaev,
G.R.Baltabaeva, O.Umarovlarni ishlarini alohida tadqiq qilish maqsadga
muvofiq. Shu bilan birga, belgilangan mavzularga bag‘ishlangan ilmiy
ishlar soni ortib borayotganiga qaramay, AT ning mohiyati va uning
tadbirkorlik faoliyatidagi o‘rni haqidagi ba'zi savollar hal etilmagan.
Axborot tizimi - bu yangi biznes strategiyalari va yangi
mahsulotlarni taklif qilish uchun axborotni yaratish, o ‘ zgartirish,
saqlash, boshqarish va tarqatish uchun mo‘ljallangan jarayonlar, texnik
vositalar, malakali xodimlar, dasturiy ta'minot, infratuzilma va
standartlar to‘plami. Bu tashkilotda yaxshiroq qaror qabul qilish uchun
samarali ish va samarali muloqotni ta'minlaydi.
Adabiyotlar tahlili. Ko‘pgina olimlar birinchi avtomatlashtirilgan
AT o‘tgan asrning 50-yillarida paydo bo‘lgan degan nuqtai nazarga amal
qilishadi567 . Bu davrda yangi tashkiliy tuzilmalarning yaratilishi va
boshqaruv mexanizmlarining takomillashtirilishi iqtisodiyotni tartibga
solishdagi kuchayib borayotgan qiyinchiliklarni va shunga mos ravishda
yo ‘ qotishlarning oshishini bartaraf etishga imkon bermagan vaziyat
vujudga keldi. Ushbu vaziyatni hal qilish axborotni qayta ishlash
sohasida mehnat unumdorligini tubdan oshirish tufayli mumkin bo‘ldi.
V. Nijnik, D. Terexova, G. Fedorova va boshqalar 8910
ma'lumotlariga ko‘ ra, aynan shu davrda avtomatlashtirilgan axborot
tizimlari ishlab chiqila boshlandi, ular schot-fakturalar, schot-fakturalar
berish, ish haqi jadvallarini tuzish, hisoblash, ish haqi va boshqa
buxgalteriya operatsiyalari uchun mo‘ljallangan. Bu qog‘oz hujjatlami
tayyorlash uchun sarf-xarajatlarni tejash va vaqtni qisqartirish imkonini
berdi. Bunday ma'lumotlarni qayta ishlash uchun foydalanilgan birinchi
kompyuterlardan biri 1951 yilda AQSh aholini ro‘yxatga olish byurosida
ma'muriy maqsadlarda foydalanish uchun o‘rnatilgan UNIVAC I va 1954
yilda General Electric kompaniyasida tijorat maqsadlarida foydalanish
uchun o‘rnatilgan kompyuterlar edi.
O ‘ z navbatida, biz bir oz boshqacha nuqtai nazarni qo ‘ llab-
quvvatlaymiz, bu Ferli Dikinson universitetining kompyuter fanlari va
axborotni boshqarish bo‘yicha taniqli professori V. Svazs tomonidan
ifodalanadi.
V.
Svazsning
ta'kidlashicha,
axborot
tizimlarini
avtomatlashtirish elementlari ancha oldin - 15-asr o ‘ rtalarida
I. Gutenberg bosmaxonasi ixtiro qilinishi bilan paydo bo‘ lgan va 17-
asrda B. Paskal mexanik kalkulatori ixtirosi bilan davom etgan. Ushbu
ixtirolar ma'lumot va bilimlarni yozib olish, qayta ishlash, tarqatish va qo
‘ lga kiritish borasida chuqur inqilobga olib keldi. Birinchi yirik
avtomatlashtirilgan axborot tizimi 1890-yilda AQSh aholini ro‘yxatga
olish uchun ixtiro qilingan G. Xolleritning aholini ro‘yxatga olish jadvali
bo ‘ ldi. G. Gollerit mashinasi axborot tizimlarini avtomatlashtirish
jarayonidagi asosiy qadam, shuningdek, kompyuterlashtirilgan AT ni
rivojlantirish uchun ilhom manbai bo‘ldi11.
Shunday qilib, bizning fikrimizcha, AT avtomatlashtirish
rivojlanishining birinchi davri 15-asro‘rtalaridan 20-asr
o
‘ rtalarigacha bo ‘ lgan davr va o ‘ tgan asrning 50-yillaridan
avtomatlashtirishning ikkinchi davri boshlangan.
Axborot tizimlarining rivojlanishidagi uchinchi bosqich 1960-
yillar bo‘ lib, bu davrda kompyuter texnologiyalari yanada rivojlandi:
dasturlash tillari takomillashtirildi, operatsion tizimlar va disk
texnologiyalari paydo bo‘ ldi. Avtomatlashtirishning rivojlanishi tufayli
korxonadagi turli jarayonlar, jumladan, hujjatlarni tayyorlash jarayonlari
optimallashtirildi. ATga bo ‘ lgan munosabat tubdan o ‘ zgarib bordi
hamda axborot tizimlari yordamida olingan ma'lumotlar davriy hisobot
uchun keng foydalanildi. Qaror qabul qiluvchilarga qaratilgan maxsus
hisobot tizimlari ishlab chiqildi12.
Evolyusiyaning uchinchi bosqichidan boshlab menejerlar va
biznes rahbarlari iqtisodiy samarani olishni boshladilar, bu axborotni
5 Грицунов О. В. Інформаційні системи та технологіі: навч. посіб. для студентів за
напрямом підготовки «Транспортнітехнологіі». Харків : ХНАМГ, 2010. 222 с.
6 Навчально-методичний посібник для самостійно)' роботи та практичних занять з
навчальноі дисципліни «Сучасні інформаційні системи та технологіі» (галузь знань 0302
«Міжнародні відносини», освітньо-кваліфікаційний рівень «Бакалавр», напрям
підготовки 6.030202 «Міжнародне право») / уклад.: В. Г. Іванов, С. М. Іванов, та ін. Харків:
Нац. юрид. ун-т ім. Ярослава Мудрого, 2014. 129 с
7 Ушакова І. О., Плеханова Г. О. Інформаційні системи та технологіі. на підприемстві:
конспект лекцій. Харків : Вид-во ХНЕУ, 2009. 128 с.
8 Оспанова С. Б., Кайгородцев А. А. Проектирование систем управления.
Вестник КАСУ.
2006. № 4. С. 32-38.
9 Голицына О. Л., Максимов Н. В. Информационные системы. М.: ММИЭИФП, 2004. 329 с.
qayta ishlash xarajatlarining pasayishi va ma'lumotlarni tahlil qilish
imkoniyatlarining oshishida namoyon bo‘ldi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirishning keyingi
- to ‘ rtinchi bosqichi ma'lumotlar bazalari texnologiyasi va ularni
interfaol qayta ishlash vositalari rivojlanayotgan 1970 yillardir. Yangi
axborot texnologiyalarining rivojlanishi qarorlarni qo ‘ llab-quvvatlash
tizimlarining paydo bo ‘ lishi uchun sharoit yaratdi. Ko ‘ pgina asosiy
kompyuterlar tobora murakkab bo ‘ lgan vazifalarni bajarish uchun
tarmoqqa ulana boshlandi, bu esa kompyuter markazlari o ‘ rtasidagi
pochta lentalariga qaraganda kamroq mashaqqatli jarayon orqali
muloqot qilish zarurligiga olib keldi. Ushbu ehtiyojga javoban AQSh
Mudofaa vazirligining ilg‘or tadqiqot loyihalari agentligi (DARPA) harbiy
ma'lumotlar almashinuvini qo ‘ llab-quvvatlash uchun tarmoq aloqa
tizimini yaratish imkoniyatlarini o ‘ rganishga kirishdi va L. Roberts
ARPANET deb nomlangan loyihani ishlab chiqmoqda, bu esa
Internetning paydo bo‘lishi uchun qo‘yilgan dastlabki qadam edi13.
Rivojlanishning beshinchi bosqichi 80-yillarga to ‘ g‘ri keladi.
Sanoat korxonalari, biznes sub'ektlari, korxona va tashkilotlarning
idoralari turli xil kompyuter va telekommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalana boshlagan XX asr, axborot tizimlarining ko‘lamini kengaytirdi.
내
ar sanoat korxonalari, biznes sub'ektlari, korxonalar faoliyatini
boshqaruvchi nazorat qilish, qarorlar qabul qilish jarayonini qo‘ llab-
quvvatlash va tezlashtirish vositasi sifatida keng qo‘llanila boshlandi. Bu
davrni axborot texnologiyalari xo‘jalik yurituvchi subektlar uchun yangi
rol o‘ynay boshlaganligi bilan ham tavsiflash mumkin: axborot tizimlari
strategik qurol sifatida qabul qilindi. Ushbu davrdagi AT zarur
ma'lumotlarni o ‘ z vaqtida taqdim etib, tashkilotga
o ‘ z faoliyatida
muvaffaqiyatga erishishga, yangi mahsulot va xizmatlarni yaratishga,
yangi bozorlarni topishga, munosib sheriklar bilan hamkorlikni
ta'minlashga, mahsulotlarni arzon narxlarda chiqarishni tashkil etishga
va boshqalarga yordam berdi.
Aynan shu bosqich, yuqorida G. Fedorova, O. Golisina va N.
Maksimov tomonidan tasvirlangan 90-yillarda tugamagan, ammo
hozirgi
kungacha
davom
etayotgan
avtomatlashtirilgan
AT
rivojlanishining eng so‘nggisi deb ataladi. I. Ushakova AT rivojlanishining
so ‘ nggi bosqichi 90-yillardan boshlab hozirgi kungacha davom
etayotgan davr deb hisoblaydi. Bu davrda axborotni taqsimlash
texnologiyasi yutuqlariga asoslangan zamonaviy avlod axborot tizimlari
yaratildi.
Tadqiqot natijalari. Bizningcha ham, o ‘ z navbatida, axborot
texnologiyalaridagi jadal o ‘ zgarishlar hozirgi kunga qadar AT
rivojlanishining bosqichma-bosqichligini davom ettirmoqda, degan
fikrdamiz. Shunday qilib, biz 1990-yillardan 2000-yillargacha bo ‘ lgan
davrni avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirishning oltinchi
bosqichi deb hisoblaymiz: 1991 yilda Qo‘shma Shtatlarda Internetdan
tijorat maqsadlarida foydalanishga cheklov olib tashlandi va allaqachon
1994 yilda yangi raqamli bozorning ikkita dastlabki o‘yinchilari eBay va
Amazon ning veb saytlari ishga tushurildi. Internet-biznesga
investitsiyalarning katta miqdordagi oqimi asr oxirida dot com bumiga
olib keladi. Ushbu davrdagi axborot tizimlari kerakli ma'lumotlarni o‘z
vaqtida ta'minlab, korxonaga o‘z faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga,
o ‘ zini ishonchli sheriklar bilan ta'minlashga, yangi mahsulotlarni
yaratishga, yangi bozorlarni topishga va boshqalarga yordam beradi.
ATning maqsadi shunchaki ma'lumotlarni qayta ishlash samaradorligini
oshirish va menejerga yordam berish emas; bu tizimlar korxonalarga
raqobatlashish va ustunlikka erishishga yordam beradi14.
Yettinchi va oxirgi bosqich, bizning fikrimizcha, 2000-yillarning
boshlariga to‘g‘ri keladi. va hozirgi kungacha davom etmoqda.
Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlarini tizimlashtirish va
ularning asosiy xususiyatlari quyidagi jadvalda aks etgan.
10 Нижник В. М., Терехов Д. С. Еволюція розвитку інформаційних систем та інформаційних
технологій в управлінні підприемствами.
ВісникХмельницького національнаго
