K O K A N D U N I V E R S I T Y
HERALD
ISSN:
2181-1695
QO‘QON UNIVERSITETI XABARNOMASI
KOKAND UNIVERSITY HERALD
ВЕСТНИК КОКАНДСКОГО УНИВЕРСИТЕТА
OAK:
01-08/1819/6
Г H ER A LD -|
www.herald.kokanduni.uz
SANOAT KORXONALARI VA BIZNES FAOLIYATIDA INTEGRATSION AXBOROT TIZIMLARI
F.M.Mulaydinov
Qo‘qon universiteti, Raqamli texnologiyalar va matematika kafedrasi mudiri
MAQOLA HAQIDA
АННОТАЦИЯ
Qabul qilindi:
24-dekabr 2022-yil
Tasdiqlandi:
26-dekabr 2022-yil
Jurnal soni:
5
Maqola raqami: 7
DOI:
https://doi.org/10.54613/ku.v5i5.208
KALIT SO‘ ZLAR/ Ключевые слова/ Keywords
axborot tizimi, biznes sohasida axborot
tizimi, B2B, Alibaba, Amazon, Google
servislari, axborot tizimlari evolyusiyasi,
integratsion axborot tizimi, integratsion
axborot tizimi turlari, Internet tarmog'ida
tadbirkorlik
Ushbu maqolada axborot tizimlari tushunchasi, sanoat korxonalari va biznes sohasida axborot
tizimlarini joriy etilish sabablari va bosqichlari haqida soha olimlarining fikrlari keltirib o‘tilgan.
Tadqiqot ishida axborot tizimlarini rivojlantirishning yettita bosqichi va har bir bosqichning o‘ziga xos
xususiyatlari yoritib berildi. Tadbirkorlik faoliyatini Internet tarmog‘ida amalga oshirilayotgan
modellari haqida ham so‘ngi ma'lumotlar keltirib o‘tildi. Shuningdek, intergatsion axborot tizimiga
ta'rif, integratsion jarayonlarning turlari, axborot tizimlarini integratsiya qilishda yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan muammolar va tizimlar integratsiyasi afzalliklari haqida asosli ma'lumotlar keltirib
o‘tildi.
Kirish. Sanoat korxonalari bugungi kunda rivojlangan davlatlar
iqtisodiyotining asosiy qon tomiri desak adashmaymiz. Ushbu biznes
shakli o‘z faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish uchun bugungi
kunda axborot tizimlariga har qachongidan ko‘ra muhtojdir.
Kundan-
kunga biznes ishini yengillashtirish, samaradorligini va biznes egalari
daromadlari oshirish uchun turfa xil axborot tizimlari ishlab
chiqilmoqda. Bunda ushbu tizimlarni sinxron tarzda bir butun tizim -
integratsion axborot tizimlariga birlashtirish muhim omil hisoblanadi.
Quyidagi ushbu sohada qo‘llaniladigan ayrim atamalarga ta'rif berib
o'tamiz1.
Axborot tizimi bo‘lsa (AT) axborotni yig'ish, qayta ishlash, saqlash
va tarqatish uchun mo ‘ ljallangan rasmiy, ijtimoiy-texnik, tashkiliy
tizimdir. Ijtimoiy-texnik nuqtai nazardan axborot tizimlari
to‘rt
komponentdan iborat: vazifa, odamlar, tuzilma (yoki rollar) va
texnologiya. Axborot tizimlari ma'lumotlar bilan ta'minlash, korxona
bilimlariga hissa qo ‘ shish, shuningdek qaror qabul qilishni
osonlashtiradigan raqamli mahsulotdir2.
Biznes sohasida axborot tizimi - bu yangi biznes strategiyalari va
yangi mahsulotlarni taklif qilish uchun axborotni yaratish, o‘zgartirish,
saqlash, boshqarish va tarqatish uchun mo‘ljallangan jarayonlar, texnik
vositalar, malakali xodimlar, dasturiy ta'minot, infratuzilma va
standartlar to‘plami3. AT tashkilotda yaxshiroq qaror qabul qilish uchun
samarali ish va muloqotni amalga oshirish imkonini beradi. Axborot
tizimlari korxonalar va tashkilotlarning maqsadlarini, harakatlarini,
mahsulotlarini raqobat muhitida ustunlikka erishishga yordam berish
uchun xizmat qiladi.
Bunday natijalarga ega bo‘lgan tizimlar
hatto biznes tuzilmasini
tubdan o ‘ zgartirishi mumkin. Axborot texnologiyalari evolyusiyasi
korporativ biznesning yangi strategik modellarini ishlab chiqish bilan
chambarchas bog'liq. Korxonalarning axborot tizimlari samaradorligini
oshirishga intilishi yanada ilg‘or texnik va dasturiy ta'minotning paydo
bo ‘ lishini rag'batlantiradi, bu esa o ‘ z navbatida foydalanuvchilarni
tizimlarni modernizatsiya qilish va avtomatlashtirishga undaydi. Ushbu
siklik jarayon o‘zgaruvchan bozor sharoitlariga ko‘proq adekvat javob
berish va minimal xavf bilan maksimal foyda olish uchun amalga
oshiriladi. Hozirgi sharoitda sanoat korxonalari va biznes subyektlari
axborot tizimlari bilan uzviy bog‘liqdir, chunki korxona muvaffaqiyati va
uning raqobatbardoshligi ko ‘ p jihatdan zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish xususiyatlariga bog'liq. O ‘ tkazilgan tadqiqotda umuman
axborot tizimlarining evolyusiyasi va ulardan kompaniyalar ehtiyojlari
uchun foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rib chiqiladi.
1 M.Butaboev, F.Mulaydinov, G'.Zaxidov, X.Sattarova. Raqamli iqtisodiyot. Darslik, 2-
to'ldirilgan nashr. Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi. Toshkent, 2021. 606 bet.
2 https://en.wikipedia.org/wiki/Information_system
Tadqiqot metodologiyasi. Axborot tizimlarini rivojlantirishning
yetti bosqichi aniqlanadi, bu bosqichlarning har biriga qisqacha tavsif
beriladi: asosiyfaoliyatturlari, axborottizimlaridan foydalanish maqsadi
bayon qilinadi; axborotdan foydalanish kontsepsiyasi tushuntiriladi va
uning rivojlanishining har bir bosqichi uchun axborot tizimining turi
aniqlanadi. Milliy korxonalarda avtomatlashtirilgan
axborot tizimlarini
rivojlantirish bosqichlari ko‘rib chiqiladi. Xo‘jalik yurituvchi subektlarida
axborot tizimlarining hozirgi holati tavsiflanadi.
Sanoat jamiyatidan axborot jamiyatiga o‘tish hayotning ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy jihatlariga o ‘ z ta'sirini o ‘ tkazmoqda. So ‘ nggi
yillarda AT texnologiyalari jamiyatda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib,
insoniyat taraqqiyotida katta rol o ‘ ynaydi va iqtisodiyot va biznes
sohalarini tubdan o ‘ zgartiradi. Tadbirkorlik faoliyati global Internet
tarmog'i muhitida amalga oshiriladi va kompyuterda ishlovchi axborot
tizimlarisiz oddiygina xizmat ko‘rsatish bilan jarayon hal
bo‘lmay
qoladi. Ushbu tizimlardan foydalanish korxonalarning ishlash uslubini o
‘ zgartiradi va menejerlarga qaror qabul qilishda noaniqlikni
kamaytirishga yordam beradi4.
Korxonalar va tashkilotlar o‘z faoliyatini boshqarish, mijozlar va
yetkazib beruvchilar bilan o ‘ zaro aloqa qilishda axborot tizimlariga
tayanadi; ular AT-dan bozorda raqobat qilish vositasi sifatida
foydalanadilar. Axborot tizimlari tashkilotlararo ta'minot zanjirlarini va
elektron bozorlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Shunday qilib, AT
yordamida korporatsiyalar moliyaviy hisoblarni qayta ishlaydi, inson
resurslarini boshqaradi va Internetda reklama kompaniyalari orqali
potensial mijozlarni jalb qiladi.
Bugungi kunda ko ‘ pgina yirik kompaniyalar butunlay axborot
tizimlari atrofida qurilgan. Bularga quyidagilar misol keltirsak bo‘ladi:
eBay - auksion platformasi; Amazon - elektron tijorat platformasi va
bulutli hisoblash xizmatlarini ko‘rsatuvchi provayderdir; Alibaba - B2B
elektron bozori; Google o‘z daromadining katta qismini kalit
so
‘zlarni reklama qilishdan oladigan qidiruv tizimi korporatsiyasidir.
Turli mamlakatlar hukumatlari fuqarolarga tejamkor xizmatlar
ko‘rsatish uchun
axborot tizimlarini joriy etib, “elektron hukumat” deb
ataladigan tizimni yaratmoqda. Jismoniy shaxslar shaxsiy vaqtlarining
katta qismini axborot tizimlariga bag'ishlaydilar: aloqa, ta'lim, xarid
qilish, bank, o ‘yin-kulgi va boshqalarni bunga misol sifatida keltirish
mumkin.
Axborot tizimlarining mohiyati, tasnifi, turlari va rivojlanish
bosqichlarini o ‘ rganishga ko ‘ plab milliy va xorijiy olimlarning ishlari
bag'ishlangan bo‘lib, ular orasida Salvatore Mart, Jerald Smit, Xevner
Mart, Park Ram, I.Benbasat, R.Zmud, S.Avgeru, R.Agarval, X.Lukas, O.El
3Тарасова К. И. Эволюция информационных систем в экономике. БІЗНЕС
旧
ФОРМ N
2
4,
2020. 289-295 стр.
4 Тарасова К. И. Эволюция информационных систем в экономике. БІЗНЕСІНФОРМ N 4,
2020. 289-295 стр.
30
Savi, O.Mansur, A.Gazavneh, N.Kok, P.Grey, R.Xoving, X.Klein, M.Mers,
J.Roskart, A.Golitsin, I.Gutenberg, I.Ushakova, G.Fedorov, V.Qobulov,
S.S.Gulyamov,
K.X.Abdurahmonov,
R.H.Ayupov,
O.M.Abdullaev,
G.R.Baltabaeva, O.Umarovlarni ishlarini alohida tadqiq qilish maqsadga
muvofiq. Shu bilan birga, belgilangan mavzularga bag‘ishlangan ilmiy
ishlar soni ortib borayotganiga qaramay, AT ning mohiyati va uning
tadbirkorlik faoliyatidagi o‘rni haqidagi ba'zi savollar hal etilmagan.
Axborot tizimi - bu yangi biznes strategiyalari va yangi
mahsulotlarni taklif qilish uchun axborotni yaratish, o ‘ zgartirish,
saqlash, boshqarish va tarqatish uchun mo‘ljallangan jarayonlar, texnik
vositalar, malakali xodimlar, dasturiy ta'minot, infratuzilma va
standartlar to‘plami. Bu tashkilotda yaxshiroq
qaror qabul qilish uchun
samarali ish va samarali muloqotni ta'minlaydi.
Adabiyotlar tahlili. Ko‘pgina olimlar birinchi avtomatlashtirilgan
AT o‘tgan asrning 50-yillarida paydo bo‘lgan degan nuqtai nazarga amal
qilishadi567 . Bu davrda yangi tashkiliy tuzilmalarning yaratilishi va
boshqaruv mexanizmlarining takomillashtirilishi iqtisodiyotni tartibga
solishdagi kuchayib borayotgan qiyinchiliklarni va shunga mos ravishda
yo ‘ qotishlarning oshishini bartaraf etishga imkon bermagan vaziyat
vujudga keldi. Ushbu vaziyatni hal qilish axborotni qayta ishlash
sohasida mehnat unumdorligini tubdan oshirish tufayli mumkin bo‘ldi.
V. Nijnik, D. Terexova, G. Fedorova va boshqalar 8910
ma'lumotlariga ko‘ ra, aynan shu davrda avtomatlashtirilgan axborot
tizimlari ishlab chiqila boshlandi, ular schot-fakturalar, schot-fakturalar
berish, ish haqi jadvallarini tuzish, hisoblash, ish haqi va boshqa
buxgalteriya operatsiyalari uchun mo‘ljallangan. Bu qog‘oz hujjatlami
tayyorlash uchun sarf-xarajatlarni tejash va vaqtni qisqartirish imkonini
berdi. Bunday ma'lumotlarni qayta ishlash uchun foydalanilgan birinchi
kompyuterlardan biri 1951 yilda AQSh aholini ro‘yxatga olish byurosida
ma'muriy maqsadlarda foydalanish uchun o‘rnatilgan UNIVAC I va 1954
yilda General Electric kompaniyasida tijorat maqsadlarida foydalanish
uchun o‘rnatilgan kompyuterlar edi.
O ‘ z navbatida, biz bir oz boshqacha nuqtai nazarni qo ‘ llab-
quvvatlaymiz, bu Ferli Dikinson universitetining
kompyuter fanlari va
axborotni boshqarish bo‘yicha taniqli professori V. Svazs tomonidan
ifodalanadi.
V.
Svazsning
ta'kidlashicha,
axborot
tizimlarini
avtomatlashtirish elementlari ancha oldin - 15-asr o ‘ rtalarida
I. Gutenberg bosmaxonasi ixtiro qilinishi bilan paydo bo‘ lgan va 17-
asrda B. Paskal mexanik kalkulatori ixtirosi bilan davom etgan. Ushbu
ixtirolar ma'lumot va bilimlarni yozib olish, qayta ishlash, tarqatish va qo
‘ lga kiritish borasida chuqur inqilobga olib keldi. Birinchi yirik
avtomatlashtirilgan axborot tizimi 1890-yilda AQSh aholini ro‘yxatga
olish uchun ixtiro qilingan G. Xolleritning aholini ro‘yxatga olish jadvali
bo ‘ ldi. G. Gollerit mashinasi axborot tizimlarini avtomatlashtirish
jarayonidagi asosiy qadam, shuningdek, kompyuterlashtirilgan AT ni
rivojlantirish uchun ilhom manbai bo‘ldi11.
Shunday qilib, bizning fikrimizcha, AT avtomatlashtirish
rivojlanishining birinchi davri 15-asro‘rtalaridan 20-asr
o
‘ rtalarigacha bo ‘ lgan davr va o ‘ tgan asrning 50-yillaridan
avtomatlashtirishning ikkinchi davri boshlangan.
Axborot tizimlarining rivojlanishidagi uchinchi bosqich 1960-
yillar bo‘ lib, bu davrda kompyuter texnologiyalari yanada rivojlandi:
dasturlash tillari takomillashtirildi, operatsion tizimlar va disk
texnologiyalari paydo bo‘ ldi. Avtomatlashtirishning rivojlanishi tufayli
korxonadagi turli jarayonlar, jumladan, hujjatlarni tayyorlash jarayonlari
optimallashtirildi. ATga bo ‘ lgan munosabat tubdan o ‘ zgarib bordi
hamda axborot tizimlari yordamida olingan ma'lumotlar davriy hisobot
uchun keng foydalanildi. Qaror qabul qiluvchilarga qaratilgan maxsus
hisobot tizimlari ishlab chiqildi12.
Evolyusiyaning uchinchi bosqichidan boshlab menejerlar va
biznes rahbarlari iqtisodiy samarani olishni boshladilar, bu axborotni
5 Грицунов О. В. Інформаційні системи та технологіі: навч. посіб.
для студентів за
напрямом підготовки «Транспортнітехнологіі». Харків : ХНАМГ, 2010. 222 с.
6 Навчально-методичний посібник для самостійно)' роботи та практичних занять з
навчальноі дисципліни «Сучасні інформаційні системи та технологіі» (галузь знань 0302
«Міжнародні відносини», освітньо-кваліфікаційний рівень «Бакалавр», напрям
підготовки 6.030202 «Міжнародне право») / уклад.: В. Г. Іванов, С. М. Іванов, та ін. Харків:
Нац. юрид. ун-т ім. Ярослава Мудрого, 2014. 129 с
7 Ушакова І. О., Плеханова Г. О. Інформаційні системи та технологіі. на підприемстві:
конспект лекцій. Харків : Вид-во ХНЕУ, 2009. 128 с.
8 Оспанова С. Б., Кайгородцев А. А. Проектирование систем управления.
Вестник КАСУ.
2006. № 4. С. 32-38.
9 Голицына О. Л., Максимов Н. В. Информационные системы. М.: ММИЭИФП, 2004. 329 с.
qayta ishlash xarajatlarining pasayishi va ma'lumotlarni tahlil qilish
imkoniyatlarining oshishida namoyon bo‘ldi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirishning keyingi
- to ‘ rtinchi bosqichi ma'lumotlar bazalari texnologiyasi va ularni
interfaol qayta ishlash vositalari rivojlanayotgan 1970 yillardir. Yangi
axborot texnologiyalarining rivojlanishi qarorlarni qo ‘ llab-quvvatlash
tizimlarining paydo bo ‘ lishi uchun sharoit yaratdi. Ko ‘ pgina asosiy
kompyuterlar tobora murakkab bo ‘ lgan vazifalarni bajarish uchun
tarmoqqa ulana boshlandi, bu esa kompyuter markazlari o ‘ rtasidagi
pochta lentalariga qaraganda kamroq mashaqqatli jarayon orqali
muloqot qilish zarurligiga olib keldi. Ushbu ehtiyojga javoban AQSh
Mudofaa vazirligining ilg‘or tadqiqot loyihalari agentligi (DARPA) harbiy
ma'lumotlar almashinuvini qo ‘ llab-quvvatlash uchun tarmoq aloqa
tizimini yaratish imkoniyatlarini o ‘ rganishga kirishdi va L. Roberts
ARPANET deb nomlangan loyihani ishlab chiqmoqda, bu esa
Internetning paydo bo‘lishi uchun qo‘yilgan dastlabki qadam edi13.
Rivojlanishning beshinchi bosqichi 80-yillarga to ‘ g‘ri keladi.
Sanoat korxonalari, biznes sub'ektlari, korxona va tashkilotlarning
idoralari turli xil kompyuter va telekommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalana boshlagan XX asr, axborot tizimlarining ko‘lamini kengaytirdi.
내
ar sanoat korxonalari, biznes sub'ektlari, korxonalar faoliyatini
boshqaruvchi
nazorat qilish, qarorlar qabul qilish jarayonini qo‘ llab-
quvvatlash va tezlashtirish vositasi sifatida keng qo‘llanila boshlandi. Bu
davrni axborot texnologiyalari xo‘jalik yurituvchi subektlar uchun yangi
rol o‘ynay boshlaganligi bilan ham tavsiflash mumkin: axborot tizimlari
strategik qurol sifatida qabul qilindi. Ushbu davrdagi AT zarur
ma'lumotlarni o ‘ z vaqtida taqdim etib, tashkilotga
o ‘ z faoliyatida
muvaffaqiyatga erishishga, yangi mahsulot va xizmatlarni yaratishga,
yangi bozorlarni topishga, munosib sheriklar bilan hamkorlikni
ta'minlashga, mahsulotlarni arzon narxlarda chiqarishni tashkil etishga
va boshqalarga yordam berdi.
Aynan shu bosqich, yuqorida G. Fedorova, O. Golisina va N.
Maksimov tomonidan tasvirlangan 90-yillarda tugamagan, ammo
hozirgi
kungacha
davom
etayotgan
avtomatlashtirilgan
AT
rivojlanishining eng so‘nggisi deb ataladi. I. Ushakova AT rivojlanishining
so ‘ nggi bosqichi 90-yillardan boshlab hozirgi kungacha davom
etayotgan davr deb hisoblaydi. Bu davrda axborotni taqsimlash
texnologiyasi yutuqlariga asoslangan zamonaviy avlod axborot tizimlari
yaratildi.
Tadqiqot natijalari. Bizningcha ham, o ‘ z navbatida, axborot
texnologiyalaridagi jadal o ‘ zgarishlar hozirgi kunga qadar AT
rivojlanishining bosqichma-bosqichligini
davom ettirmoqda, degan
fikrdamiz. Shunday qilib, biz 1990-yillardan 2000-yillargacha bo ‘ lgan
davrni avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirishning oltinchi
bosqichi deb hisoblaymiz: 1991 yilda Qo‘shma Shtatlarda Internetdan
tijorat maqsadlarida foydalanishga cheklov olib tashlandi va allaqachon
1994 yilda yangi raqamli bozorning ikkita dastlabki o‘yinchilari eBay va
Amazon ning veb saytlari ishga tushurildi. Internet-biznesga
investitsiyalarning katta miqdordagi oqimi asr oxirida dot com bumiga
olib keladi. Ushbu davrdagi axborot tizimlari kerakli ma'lumotlarni o‘z
vaqtida ta'minlab, korxonaga o‘z faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga,
o ‘ zini ishonchli sheriklar bilan ta'minlashga, yangi mahsulotlarni
yaratishga, yangi bozorlarni topishga va boshqalarga yordam beradi.
ATning maqsadi shunchaki ma'lumotlarni qayta ishlash samaradorligini
oshirish va menejerga yordam berish emas; bu tizimlar korxonalarga
raqobatlashish va ustunlikka erishishga yordam beradi14.
Yettinchi va oxirgi bosqich, bizning fikrimizcha, 2000-yillarning
boshlariga to‘g‘ri keladi. va hozirgi kungacha davom etmoqda.
Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlarini tizimlashtirish va
ularning asosiy xususiyatlari quyidagi jadvalda aks etgan.
10 Нижник В. М., Терехов Д. С. Еволюція розвитку інформаційних систем та інформаційних
технологій в управлінні підприемствами.
ВісникХмельницького національнаго
