1.1-jadval
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlari1
>
Asos
iy
fa
oliya
t
tu
rla
ri
Tadbirkorlar
tom
o
n
id
an
fo
yda
lan
is
h
m
aq
sad
la
ri
A
xbo
ro
td
an
fo
yda
lan
is
h
ko
ns
eps
iy
as
i
Ax
b
o
ro
t
ti
zim
la
ri
tu
rla
ri
XX asr
o‘rtalari
Aloqa xatlar,
paketlar, jo ‘nat-malarni ot
pochtasi orqali yetkazib berish orqali
amalga oshiriladi.
Ma'lumotni to ‘ g‘ri
shaklda uzatish
Boshlang‘ich
qo ‘ lda
hisoblash vositalari
Ma'lumotlarni
uzatishning
elementar
axborot tizimlari
1950-1960
yy.
"Mexanik"
texnologiyalar:
yozuv
mashinkasi, qo ‘ shish mashinasi, teleg-
raf, telefon, ovoz yozish moslamasi,
yanada rivojlangan yetkazib berish
vositalari bilan jihozlangan pochta
Hujjatlarni
qayta
ishlash
tezligini
oshirish.
Standart
hisob
tartib-
qoidalarini
soddalashtirish
Hisob-kitob hujjatlari-ning
qog‘oz aylanishi
Elektromexanik
buxgalteriya
mashinalarida
hisob-
kitob hujjatlarini qayta
ishlash uchun axborot
tizimlari
1960-1970
yy.
"Elektr" texnologiyalari: birinchi trubkali
kompyuterlar, elektr yozuv mashin-
kalari, teletayp-lar, nusxa ko ‘ chirish
mashinalari,
por-tativ
ovoz
yozish
moslamalari
Buxgalteriya hisobi va
hisobot
berish
jarayonini
tezlashtirish
Hisobotlarni tayyorlashda
asosiy yordam
Axborotni
qayta ishlash
uchun
boshqaruv
axborot tizimlari
1970-1980
yy.
Meynfreym
kompyuterlardan
foydalanish.
Kompyuterlar
va
ma'lumotlarni
markazlashtirish.
Asosiy e'tibor mavjud jarayon-larni
avtomatlash-tirishga qaratilgan
Mahsulotlarni sotish
bo ‘ yicha boshqaruv
nazorati
Eng oqilona qaror qabul
qilish
Qarorlarni
qo‘llab-
quvvatlash tizimlari
1980-1990
yy.
O ‘ rnatilgan shaxsiy kompyuterlar va
mahalliy tarmoq-lar. Bo ‘ limlar o‘z-
larining
kompyuter
tizimlarini
yaratadilar.
Biznes imkoniyatlari-
ni boshqarish
Korxonani
rivojlantirish
strategiyasini boshqarish
Yuqori
boshqaruv
tizimlari
1990-2000
yy.
Keng
polosali
tarmoqlari
(WAN)
korporativ stan-dartlarga aylandi. Yuqori
boshqaruv tizimlarni integ-ratsiyalash va
ma'lu-motlarni integra-siya qilish yo ‘ l-
larini topildi. Avtonom tizimlar tugatildi.
Asosiy e'tibor markaz-lashtirilgan nazorat
va korpo-rativ ta'limga qaratilgan
To'g'ri
ma'lumot,
hamkorlar,
yangi
bozorlar
va
boshqalarni topish.
Bozorda afzalliklarga ega
bo‘lish
Yuqori
boshqaruv
tizimlari
2000 -
hozirgi vaqt
Internet tarmog‘i, jumladan, global
korxonalar va biznes hamkorlar orqali
keng palo-sali tarmoqlari kengaydi.
Yuqori rahbariyat tizimlar o ‘ rtasida
ma'lumot-larni almashish yo‘llari ta'min-
landi. Ishlab
chiqarish va tarqa-tishda
samarador-lik va tezlikka e'tibor qaratildi.
Korxonaning
mavqeini
saqlab
qolish
va
uning
raqobatdosh
ustunlik-larini
rivojlantirish
Axborot
raqobatdosh
ustunlikni
ta'minlovchi
strategik resurs sifatida
Strategik
axborot
tizimlari,
avtomatlashtirilgan
idoralar
MDH va G‘arb mamlakatlarida boshqaruv axborot tizimlarining
rivojianishi tarixiy sharoitlar tufayli sezilarli farq mavjud bo‘lib, bunga
sabab esa jarayonlarni turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi hisoblanadi.
Sobiq sovet ittifoqi davlatlari rejalashtirish tizimi inson, moddiy,
moliyaviy va boshqa resurslarni qat'iy tartibga solish va taqsimlashni
amalga oshirdi, buning natijasida korxonalar rahbarlari moddiy va
moliyaviy oqimlarni tejash va optimallashtirish uchun hech qanday
rag'batlantirmadilar. Ma'lumki, kapitalistik jamiyatga mutlaqo boshqa
xususiyatlar xos bo ‘ lib, oqilona foydalanish vazifasi birinchi o ‘ rinda
turadi. Shunday qilib, G‘arbda AT ning rivojianishi aniq ratsionallik va
inventarni boshqarish tizimlaridan boshlandi.
MDH da axborot tizimlarini joriy etish korxonalarning
buxgalteriya hisobi va kadrlar bo‘limidan boshlangan va bu jarayonning
boshlanishi XX asrning 50-yillarga to‘g‘ri kelgan. Biroq, o‘n yil o‘tgach,
ma'lumotlar ko ‘ plab parametrlar bo ‘ yicha davriy hisobot uchun
foydalanila boshlandi, buning uchun kompyuter dasturlari zarur bo‘ldi.
Aynan o‘sha paytda mahalliy universal raqamli kompyuterlar asosida
avtomatlashtirilgan AT larni yaratish
bo‘yicha ishlar olib borildi.
Korxonalar uchun birinchi tizim 1965-1967 yillarda ishlab chiqilgan Lvov
Elektron zavodida joriy etilgan Lvov avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimining avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (ABT) edi.
Boshqa yirik AT va ABT yaratish sohasidagi ishlar O‘zbekiston
Fanlar akademiyasining akademigi V.Q Qobulov boshchiligida
Kibernetika institutida olib borildi va optimallashtirish usullari milliy
maktabining yaratilishiga olib keldi. Ularning ishi nafaqat mamlakatda,
balki chet elda ham tan olingan. V.Q Qobulov yaratgan algoritmlash va
raqamli texnologiyalar soxasidagi blanishlarning natijalari xam dunyo
miqyosida ma'lumdir. Uning algoritmlash soxasidagi bunyod etgan ilmiy
asarlari hozirgi kunda respublikamizning oliy va o‘rta o‘quv yurtlarida,
umum talim maktablarida o‘qitilib kelinmoqda. Ushbu olim tashabbusi
bilan respublikamizning qator oliy o‘quv yurtlarida raqamli texnologiya
К. И. Тарасова жадвали
32
va sun'iy tafakkurga oid kafedralar, fakultetlar tashkil etilgan bo‘ lib
hozirgi kunda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda1.
1970-1980 yillarda AT boshqaruvni boshqarish vositasi sifatida
keng qo‘llaniladi, korxonada kompleks avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlari yaratilgan bo‘lib, unda yangi mahsulotlarni avtomatlashtirilgan
loyihalash, ishlab chiqarish jarayonini texnologik tayyorlash, tayyor
mahsulotlarni sinovdan o ‘ tkazishni avtomatlashtirish va tashkiliy
boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish vazifalari hal etiladi.
80-yillarning oxiriga kelib. axborot tizimlaridan foydalanish
konsepsiyasi asta-sekin o ‘ zgarib bormoqda: AT barcha xo ‘ jalik
yurituvchi sub'ektlarning faoliyati
va boshqaruvida, ularning profilidan
qat'i nazar, ma'lumotlarning strategik manbai sifatida qo‘llaniladi. Bu
davrning axborot tizimlari yangi bozorlarga yordam berish, yangi tovar
va xizmatlarni yaratish, kontragentlar haqida ma'lumot berish va
ularning ishonchliligini baholash, ishlab chiqarishni arzon narxlarda
tashkil etishda yordam beradi2.
Biroq, ABT metodologiyasini katta va kichik kompyuterlardan
shaxsiy kompyuterlarga o ‘tkazish deyarli sodir bo‘ lmadi. Bu xo‘jalik
yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy resurslari juda cheklangan davr
1980-1990yillardagi iqtisodiy sharoitda katta harajatlarni talabqilar edi.
Shu sababli, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining vazifalari
kompleksini texnik jihatdan o‘tkazish mumkin bo‘ lgan hollarda ham,
uzoq vaqt davomida bozor tomonidan to‘ liq talab qilinmadi, bu esa
mavjud milliy dasturiy ta'minotning ma'naviy eskirishiga olib keldi.
Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin yanada ilg‘or xorijiy texnologiyalar
paydo bo‘la va foydalanila boshlandi.
Mamlakatimizda AT rivojlanishining hozirgi holatini quyidagicha
ta'riflash mumkin: kuchli tomonlarga inson kapitali omillari (kattalar
savodxonligi va oliy ta'limning qamrovi), mobil aloqa va Internetning
arzonligi kiradi, bu albatta AT rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Shu bilan
birga,
ichki bozor rivojlanmagan, AKT sohasini moliyalashtirish talab
darajasidan ancha past, huquqiy tizim samarasiz, tadbirkorlik sub'ektlari
va davlat organlari axborot texnologiyalarini joriy etishga moyil emas3.
Zamonaviy korxonalarda axborot tizimlarini rivojlantirishning
eng
so ‘ nggi bosqichi
moliyaviy-iqtisodiy
boshqaruvning
integratsiyalashgan avtomatlashtirilgan
tizimini
-
zamonaviy
texnologiyalardan foydalangan holda olingan ishonchli va sifatli
ma'lumotlar asosida ongli qarorlar qabul qilishni ta'minlaydigan
korporativ axborot tizimini (KAT) joriy etishdir. Korporativ axborot
tizimlari yagona axborot maydoni asosida qurilgan va buxgalteriya
hisobining barcha turlarini yuritishni ta'minlaydi va shu bilan korxonani
boshqarish jarayonlarining butun majmuasini muvofiqlashtiradi4.
Korporativ axborot tizimlari korxona boshqaruvining operatsion,
funksional va strategik barcha darajalarini qamrab oladi. MDH
bozordagi barcha KAT xo ‘ jalik yurituvchi sub'ektning buxgalteriya
xizmatidan rivojlanishni boshlagan. Bu sohada eng keng tarqalgan
dasturiy mahsulot bu - 1C dasturlari (buxgalteriya hisobi, ish haqi,
xodimlar, savdo, korxona) dir. Rivojlanishning bu davrida boshqa ishlab
chiqaruvchilarning dasturiy mahsulotlar - "BEST", "Parus" va "Galaktika"
ham realizatsiya qilindi. Bugungi kunga kelib, Oracle Applications, JD
Edwards, MFG-Pro, Axapta,
Concorde XAL, BEST, INFIN va boshqalar
kabi korxonada amalga oshirish uchun milliy boshqaruv dasturlarining
katta tanlovi mavjud. Shu bilan birga, mamlakatimizda axborot tizimlari
jadal rivojlanayotganiga qaramay, aksariyat milliy korxonalarda mahalliy
mahsulotlar haligacha joriy etilmayapti.
Boshqa mamlakatlardan farqli o ‘ laroq, yurtimizda AT lar
evolyusiyasining so‘nggi bosqichida KAT ni joriy etishda kechikishning
asosiy sabablari quyidagilardir:
tanlangan AT mo ‘ ljallangan ehtiyojlar bilan taqqoslaganda
korxona ehtiyojlariga mos kelmasligi;
xo ‘jalik yurituvchi sub'ektning tarmoq xususiyatlarini hisobga
olmagan holda axborot tizimini tanlash;
ishlab chiqarish rivojlanishidan ko ‘ ra axborot texnologiyalari
rivojlanishidan orqada qolish.
Shunday qilib, O‘zbekistonda Davlat statistika xizmati tomonidan
olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, 2020-yilda respublika korxonalarining
atigi 57 foizi o‘z faoliyatida kompyuter texnologiyalaridan foydalangan,
1 https://nuz.uz/uz/zhamoat/1196103-munosib-ba%D2%B3o
2 Этапы развития информационных систем // Хелпикс.Орг - Интернет помощник. URL:
https://helpiks. org/5-32285.html
3 Информационные технологии в Украине: колос на глиняных ногах // Duo. URL:
https://dou.ua/lenta/ articles/it-in-ukraine/
kompyuterga ega bo ‘ lganlarning 21,1 foizi internet tarmog'idan
foydalanadi5, xo ‘jalik yurituvchi subektlarning atigi 0,3 foizi bulutli
hisoblash xizmatlaridan foydalangan, 0,1% litsenziyalangan KAT
dasturlari, 0,7% ijtimoiy tarmoqlardan foydalangan.
Taqqoslash uchun, Yevropa Ittifoqining aksariyat mamlakatlarida
korxona faoliyatida kompyuterlardan foydalanish ulushi 100,0% ni
tashkil etadi, ulardan 97,0% tarmoqqa kirish imkoniyatiga ega, 77,0%
ijtimoiy tarmoqlardan, 26,0% KAT dasturiy ta'minotidan foydalanadi6.
Milliy kompaniyalar faoliyatida AT evolyusiyasi
imkoniyatlaridan
foydalanishning bunday kechikishi G‘arb hamkorlariga nisbatan korxona
boshqaruvining past samaradorligiga sabab bo‘ladi va milliy hududlarda
axborot tizimlarini rivojlantirishning yakuniy bosqichi emas, balki so‘
nggi bosqichi degan xulosaga olib keladi va bu biznes yuritishning milliy
xususiyatlarini hisobga olgan holda davom etishini anglatadi.
Integration axborot tizimlari haqida tushuncha. Axborot tizim
va biznesda axborot tizimlarini hamda axborot tizimlarini shartli
evolyusiyasini bilib oldik. Xo‘sh integratsion axborot tizimi o‘zi nima
degan savolga javob berib o‘tsak.
Tizim integratsiyasi muhandislikda tarkibiy qismlarning quyi
tizimlarini bir tizimga birlashtirish jarayoni (tizim keng qamrovli
funksionallikni ta'minlashi uchun hamkorlik qiladigan quyi tizimlar
yig‘indisi) va quyi tizimlarning tizim sifatida birgalikda ishlashini
ta'minlash jarayoni sifatida aniqlanadi, va axborot texnologiyalarida
turli xil hisoblash tizimlari va dasturiy ta'minot ilovalarini jismoniy yoki
funksional
jihatdan
bir-biriga
bog‘lash
jarayoni
sifatida
muvofiqlashtirilgan bir butun sifatida harakat qilish tushuniladi7.
Demak, integratsion axborot tizimi - bu korxona faoliyatida qo‘
llanilgan turli axborot tizimlarini yaxlit axborot tizimi sifatida
birlashtirilgan, sinxron tarzda ishlovchi axborot tizimi hisoblanadi8.
Juda keng ma'noda tizim integratsiyasi - bu turli kichik tizimlarni
(komponentlarni) bitta bo‘lib ishlaydigan yagona kattaroq tizimga ulash
jarayoni. Dasturiy ta'minot yechimlariga kelsak,
tizim integratsiyasi
odatda har xil AT tizimlari, xizmatlari va/yoki dasturiy ta'minotning
barchasini birgalikda funksional ishlashini ta'minlash uchun bir-biriga
bog‘lash jarayoni sifatida tushuniladi.
Tashkilotlarning tizim integratsiyasidan foydalanishining asosiy
sababi - bu ularning o ‘ z faoliyati samaradorligi va sifatini oshirish
zaruratidir. Maqsad tashkilotlarni turli AT tizimlarini integratsiya orqali
"bir-birlari bilan gaplashish" imkoniyatini taqdim etish, axborot oqimini
tezlashtirish va tashkilot uchun operatsion harajatlarni kamaytirishdir.
Ammo tizim integratsiyasi nafaqat tashkilotning ichki tizimlarini, balki
tashkilot bilan ishlaydigan uchinchi tomonlarni ham ulash uchun
ishlatiladi.
Tizimlarni integratsiya qilish usullari. Tizim integratsiyasining
odatiy usullari quyidagi toifalarga bo‘linadi:
Nuqtadan-nuqtaga
integratsiyasi.
Nuqtadan-nuqtaga
integratsiya (yoki nuqtadan-nuqtaga ulanish) tizim integratsiyasi emas,
deb bahslashish mumkin, chunki bu yerda faqat ikkita tizim komponenti
mavjud. Biroq, u «haqiqiy» tizim integratsiyasining murakkabligidan
mahrum bo‘lsada, ular birgalikda ishlashi uchun tizimni boshqa tizimga
bog‘laydi. Odatda, bunday nuqtadan-nuqtaga integratsiya faqat bitta
funksiyani bajaradi va hech qanday murakkab biznes mantiqini o ‘ z
ichiga olmaydi. Ko‘pgina bulutga asoslangan ilovalar eng keng tarqalgan
AT tizimlari
uchun ishlab chiqarilgan, "qutidan tashqari" integratsiya
modullari sifatida ushbu turdagi nuqtadan-nuqtaga integratsiyani taklif
qiladi.
Vertikal integratsiya. Vertikal integratsiya usulida tizim
komponentlari (quyi tizimlar) asosiy pastki funksiyadan yuqoriga qarab
funksional «bunkerlar» yaratish orqali birlashtiriladi. Bu, odatda,
nisbatan sodda va oson usul bo‘ lib, u faqat cheklangan miqdordagi
tizimlarni (ikkitadan ortiq) o‘z khiga oladi, ammo boshqa tomondan, bu
integratsiya usuli qat'iy va uzoq muddatda boshqarish qiyinroq, chunki
har qanday yangi funksionallik o‘zining funksional «bunkeri» ni talab
qiladi. Shunga qaramay, bu usuldan faqat bitta funksiyaga murojaat
qilish kerak
bo‘lgan oddiy integratsiyalarni yaratish uchun samarali
foydalanish mumkin.
4 Беликов Ю. В. Обзор современных подходов к бизнес-процессам в организации.
