va sun'iy tafakkurga oid kafedralar, fakultetlar tashkil etilgan bo‘ lib
hozirgi kunda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda1.
1970-1980 yillarda AT boshqaruvni boshqarish vositasi sifatida
keng qo‘llaniladi, korxonada kompleks avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlari yaratilgan bo‘lib, unda yangi mahsulotlarni avtomatlashtirilgan
loyihalash, ishlab chiqarish jarayonini texnologik tayyorlash, tayyor
mahsulotlarni sinovdan o ‘ tkazishni avtomatlashtirish va tashkiliy
boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish vazifalari hal etiladi.
80-yillarning oxiriga kelib. axborot tizimlaridan foydalanish
konsepsiyasi asta-sekin o ‘ zgarib bormoqda: AT barcha xo ‘ jalik
yurituvchi sub'ektlarning faoliyati va boshqaruvida, ularning profilidan
qat'i nazar, ma'lumotlarning strategik manbai sifatida qo‘llaniladi. Bu
davrning axborot tizimlari yangi bozorlarga yordam berish, yangi tovar
va xizmatlarni yaratish, kontragentlar haqida ma'lumot berish va
ularning ishonchliligini baholash, ishlab chiqarishni arzon narxlarda
tashkil etishda yordam beradi2.
Biroq, ABT metodologiyasini katta va kichik kompyuterlardan
shaxsiy kompyuterlarga o ‘tkazish deyarli sodir bo‘ lmadi. Bu xo‘jalik
yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy resurslari juda cheklangan davr
1980-1990yillardagi iqtisodiy sharoitda katta harajatlarni talabqilar edi.
Shu sababli, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining vazifalari
kompleksini texnik jihatdan o‘tkazish mumkin bo‘ lgan hollarda ham,
uzoq vaqt davomida bozor tomonidan to‘ liq talab qilinmadi, bu esa
mavjud milliy dasturiy ta'minotning ma'naviy eskirishiga olib keldi.
Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin yanada ilg‘or xorijiy texnologiyalar
paydo bo‘la va foydalanila boshlandi.
Mamlakatimizda AT rivojlanishining hozirgi holatini quyidagicha
ta'riflash mumkin: kuchli tomonlarga inson kapitali omillari (kattalar
savodxonligi va oliy ta'limning qamrovi), mobil aloqa va Internetning
arzonligi kiradi, bu albatta AT rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Shu bilan
birga, ichki bozor rivojlanmagan, AKT sohasini moliyalashtirish talab
darajasidan ancha past, huquqiy tizim samarasiz, tadbirkorlik sub'ektlari
va davlat organlari axborot texnologiyalarini joriy etishga moyil emas3.
Zamonaviy korxonalarda axborot tizimlarini rivojlantirishning
eng
so ‘ nggi bosqichi
moliyaviy-iqtisodiy
boshqaruvning
integratsiyalashgan avtomatlashtirilgan
tizimini
-
zamonaviy
texnologiyalardan foydalangan holda olingan ishonchli va sifatli
ma'lumotlar asosida ongli qarorlar qabul qilishni ta'minlaydigan
korporativ axborot tizimini (KAT) joriy etishdir. Korporativ axborot
tizimlari yagona axborot maydoni asosida qurilgan va buxgalteriya
hisobining barcha turlarini yuritishni ta'minlaydi va shu bilan korxonani
boshqarish jarayonlarining butun majmuasini muvofiqlashtiradi4.
Korporativ axborot tizimlari korxona boshqaruvining operatsion,
funksional va strategik barcha darajalarini qamrab oladi. MDH
bozordagi barcha KAT xo ‘ jalik yurituvchi sub'ektning buxgalteriya
xizmatidan rivojlanishni boshlagan. Bu sohada eng keng tarqalgan
dasturiy mahsulot bu - 1C dasturlari (buxgalteriya hisobi, ish haqi,
xodimlar, savdo, korxona) dir. Rivojlanishning bu davrida boshqa ishlab
chiqaruvchilarning dasturiy mahsulotlar - "BEST", "Parus" va "Galaktika"
ham realizatsiya qilindi. Bugungi kunga kelib, Oracle Applications, JD
Edwards, MFG-Pro, Axapta, Concorde XAL, BEST, INFIN va boshqalar
kabi korxonada amalga oshirish uchun milliy boshqaruv dasturlarining
katta tanlovi mavjud. Shu bilan birga, mamlakatimizda axborot tizimlari
jadal rivojlanayotganiga qaramay, aksariyat milliy korxonalarda mahalliy
mahsulotlar haligacha joriy etilmayapti.
Boshqa mamlakatlardan farqli o ‘ laroq, yurtimizda AT lar
evolyusiyasining so‘nggi bosqichida KAT ni joriy etishda kechikishning
asosiy sabablari quyidagilardir:
tanlangan AT mo ‘ ljallangan ehtiyojlar bilan taqqoslaganda
korxona ehtiyojlariga mos kelmasligi;
xo ‘jalik yurituvchi sub'ektning tarmoq xususiyatlarini hisobga
olmagan holda axborot tizimini tanlash;
ishlab chiqarish rivojlanishidan ko ‘ ra axborot texnologiyalari
rivojlanishidan orqada qolish.
Shunday qilib, O‘zbekistonda Davlat statistika xizmati tomonidan
olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, 2020-yilda respublika korxonalarining
atigi 57 foizi o‘z faoliyatida kompyuter texnologiyalaridan foydalangan,
1 https://nuz.uz/uz/zhamoat/1196103-munosib-ba%D2%B3o
2 Этапы развития информационных систем // Хелпикс.Орг - Интернет помощник. URL:
https://helpiks. org/5-32285.html
3 Информационные технологии в Украине: колос на глиняных ногах // Duo. URL:
https://dou.ua/lenta/ articles/it-in-ukraine/
kompyuterga ega bo ‘ lganlarning 21,1 foizi internet tarmog'idan
foydalanadi5, xo ‘jalik yurituvchi subektlarning atigi 0,3 foizi bulutli
hisoblash xizmatlaridan foydalangan, 0,1% litsenziyalangan KAT
dasturlari, 0,7% ijtimoiy tarmoqlardan foydalangan.
Taqqoslash uchun, Yevropa Ittifoqining aksariyat mamlakatlarida
korxona faoliyatida kompyuterlardan foydalanish ulushi 100,0% ni
tashkil etadi, ulardan 97,0% tarmoqqa kirish imkoniyatiga ega, 77,0%
ijtimoiy tarmoqlardan, 26,0% KAT dasturiy ta'minotidan foydalanadi6.
Milliy kompaniyalar faoliyatida AT evolyusiyasi imkoniyatlaridan
foydalanishning bunday kechikishi G‘arb hamkorlariga nisbatan korxona
boshqaruvining past samaradorligiga sabab bo‘ladi va milliy hududlarda
axborot tizimlarini rivojlantirishning yakuniy bosqichi emas, balki so‘
nggi bosqichi degan xulosaga olib keladi va bu biznes yuritishning milliy
xususiyatlarini hisobga olgan holda davom etishini anglatadi.
Integration axborot tizimlari haqida tushuncha. Axborot tizim
va biznesda axborot tizimlarini hamda axborot tizimlarini shartli
evolyusiyasini bilib oldik. Xo‘sh integratsion axborot tizimi o‘zi nima
degan savolga javob berib o‘tsak.
Tizim integratsiyasi muhandislikda tarkibiy qismlarning quyi
tizimlarini bir tizimga birlashtirish jarayoni (tizim keng qamrovli
funksionallikni ta'minlashi uchun hamkorlik qiladigan quyi tizimlar
yig‘indisi) va quyi tizimlarning tizim sifatida birgalikda ishlashini
ta'minlash jarayoni sifatida aniqlanadi, va axborot texnologiyalarida
turli xil hisoblash tizimlari va dasturiy ta'minot ilovalarini jismoniy yoki
funksional
jihatdan
bir-biriga
bog‘lash
jarayoni
sifatida
muvofiqlashtirilgan bir butun sifatida harakat qilish tushuniladi7.
Demak, integratsion axborot tizimi - bu korxona faoliyatida qo‘
llanilgan turli axborot tizimlarini yaxlit axborot tizimi sifatida
birlashtirilgan, sinxron tarzda ishlovchi axborot tizimi hisoblanadi8.
Juda keng ma'noda tizim integratsiyasi - bu turli kichik tizimlarni
(komponentlarni) bitta bo‘lib ishlaydigan yagona kattaroq tizimga ulash
jarayoni. Dasturiy ta'minot yechimlariga kelsak, tizim integratsiyasi
odatda har xil AT tizimlari, xizmatlari va/yoki dasturiy ta'minotning
barchasini birgalikda funksional ishlashini ta'minlash uchun bir-biriga
bog‘lash jarayoni sifatida tushuniladi.
Tashkilotlarning tizim integratsiyasidan foydalanishining asosiy
sababi - bu ularning o ‘ z faoliyati samaradorligi va sifatini oshirish
zaruratidir. Maqsad tashkilotlarni turli AT tizimlarini integratsiya orqali
"bir-birlari bilan gaplashish" imkoniyatini taqdim etish, axborot oqimini
tezlashtirish va tashkilot uchun operatsion harajatlarni kamaytirishdir.
Ammo tizim integratsiyasi nafaqat tashkilotning ichki tizimlarini, balki
tashkilot bilan ishlaydigan uchinchi tomonlarni ham ulash uchun
ishlatiladi.
Tizimlarni integratsiya qilish usullari. Tizim integratsiyasining
odatiy usullari quyidagi toifalarga bo‘linadi:
Nuqtadan-nuqtaga
integratsiyasi.
Nuqtadan-nuqtaga
integratsiya (yoki nuqtadan-nuqtaga ulanish) tizim integratsiyasi emas,
deb bahslashish mumkin, chunki bu yerda faqat ikkita tizim komponenti
mavjud. Biroq, u «haqiqiy» tizim integratsiyasining murakkabligidan
mahrum bo‘lsada, ular birgalikda ishlashi uchun tizimni boshqa tizimga
bog‘laydi. Odatda, bunday nuqtadan-nuqtaga integratsiya faqat bitta
funksiyani bajaradi va hech qanday murakkab biznes mantiqini o ‘ z
ichiga olmaydi. Ko‘pgina bulutga asoslangan ilovalar eng keng tarqalgan
AT tizimlari uchun ishlab chiqarilgan, "qutidan tashqari" integratsiya
modullari sifatida ushbu turdagi nuqtadan-nuqtaga integratsiyani taklif
qiladi.
Vertikal integratsiya. Vertikal integratsiya usulida tizim
komponentlari (quyi tizimlar) asosiy pastki funksiyadan yuqoriga qarab
funksional «bunkerlar» yaratish orqali birlashtiriladi. Bu, odatda,
nisbatan sodda va oson usul bo‘ lib, u faqat cheklangan miqdordagi
tizimlarni (ikkitadan ortiq) o‘z khiga oladi, ammo boshqa tomondan, bu
integratsiya usuli qat'iy va uzoq muddatda boshqarish qiyinroq, chunki
har qanday yangi funksionallik o‘zining funksional «bunkeri» ni talab
qiladi. Shunga qaramay, bu usuldan faqat bitta funksiyaga murojaat
qilish kerak
bo‘lgan oddiy integratsiyalarni yaratish uchun samarali
foydalanish mumkin.
4 Беликов Ю. В. Обзор современных подходов к бизнес-процессам в организации.
