"Экономика и социум" №1(104)-2 2023 www.iupr.ru
70
article contains sample information on all divisions of chromatography and its
analysis bases and methods.
Key words: Chromatography, sieve (exclusion) chromatography,
electrochromatography, frontal chromatography, adsorption chromatography,
distribution chromatography, ion exchange chromatography.
Xromatografik usullar tasnifiga doir turli yondoshuvlar mavjud bo‘lib,
ularning eng muhimlarini ko‘rib chiqamiz.
Moddalarning ajralish mexanizmi bo‘yicha tasnifi
a) Adsorbsion xromatografiya –ajratiluvchi moddalarning adsorbent – TF
(turg‘un faza) sirti bilan adsorbsiya hisobiga o‘ziga xos ta‟sirlashuvlari farqiga
asoslangan.
b) Taqsimlanish xromatografiyasi – ajratiluvchi
moddalarni suyuq
HF(harakatli faza) va TF(turgun faza) larda taqsimlanish koeffitsiyentlarining
farqiga
asoslangan.
Mazkur
holda
taqsimlanish
koeffitsiyenti
–
xromatografiyalanuvchi moddani qutbliroq (dielektrik doimiysi kattaroq) suyuq
fazadagi muvozanat konsentratsiyasini o‘sha moddaning qutbsizroq (dielektrik
doimiysi kichik) suyuq fazadagi muvozanat konsentratsiyasiga nisbati ma‘nosini
anglatadi.
v) Ion almashinish xromatografiyasi – HF (suyuq eritma) vtarkibidagi
ajratiluvchi moddalar ionlarini TF ionlariga almashinish
qobiliyatidagi farqiga
asoslangan.
g) Xemixromatografiya –ajratiluvchi moddalarning qo‘zg‘almas faza
tarkibidagi kimyoviy reagentlar bilan u yoki bu holdagi reaksiyaga kirishish
qobiliyatidagi
farqiga
asoslangan.
Xemixromatografiya-ni
cho‘ktirish,
oksidlanish-qaytarilish, ligandli (kompleks hosil bo‘lish), biospestsifik
xromatografiya turlari mavjud.
d) Elak (eksklyuzion)
xromatografiya
–
ajratiluvchi moddalar
zarrachalarining o‘lchamlari bilan g‘ovak modda – sorbentdan iborat
qo‘zg‘almas faza g‘ovaklarining o‘lchamlari orasidagi farqiga asoslangan. Bu
usulda sorbent molekulyar elak vazifasini bajaradi va undan faqat ma‘lum
o‘lchamli molekulalargina o‘tishi mumkin. Mayda zarralar sorbent g‘ovaklariga
kirib, ushlanib qoladi, yirik molekulalar esa HF bilan sorbentda ushlanmasdan
yuvilib chiqadi. Bu usulning bir turi – gel xromatografiyada TF bo‘ktirilgan gel
bo‘lib, uning g‘ovaklari aniq o‘lchamga ega.
Bajarilish uslubiga ko‘ra kolonkali (kolonkali),
kapillyar, tekislik (yupqa
qabat, qog‘ozli), xromatografiya turlari mavjud. Kolonkali (kolonkali)
xromatografiyada moddalarni ajratish uchun biror sorbent bilan to‘ldirilgan
naysimon xromatografik kolonkalar ishlatiladi. Kapillyar xromatografiyada
xromatografik kolonka sifatida shisha yoki boshqa materialdan tayyorlangan
juda ingichka kapillyar naychalar ishlatiladi.
Tekislik xromatografiyasida qo‘zg‘almas faza sifatida shisha, alyuminiy,
plastmassadan tayyorlangan plastinkaga o‘rnatilgan
sorbentning yupqa qavat
