Qonning buferliligi.
Qonda Ph-ning bir me’yorda saqlanib turishida undagi bufer moddalar katta ahamiyatga ega. Odatda kam dessociyalanuvchi kuchsiz kislotalar va shu kislotalarning kuchli asoslar bilan hosil qilgan tuzlari eritmalariga buferlik xususiyati xos bo’ladi. Bunday eritmalarga kuchli kislota yoki ishqor qo’shilganda ularning reaksiyasi unda ko'p o'zgarmaydi. Sababi shuki, qo’shilgan kuchli kislota kuchsiz kislotani, asos bilan qilgan tuzi va kuchsiz kislota hosil bo’ladi va eritmaning faol reaksiyasi ko'p o’zgarmaydi. Bufer eritma kuchli ishqor qo’shilganda esa kuchsiz kislota tuzi va suv hosil bo’ladi va eritma faol reaksiyasining ishqoriy tomonga o'zgarishiga imkon yaratadigan sharoit kamayadi. Qonda mana shu xususiyatni yuzaga chiqaradigan bir qancha moddalar mavjud. Bular ichida eritrotsitlarning tarkibidagi gemoglobin moddasi katta ahamiyatga ega. Unda Ph-6,8 ga teng bo’ladi (kuchsiz kislotali) qondagi ishqoriy muhitda gemoglobin o’ziga ishqor radikalini biriktirgan holda bo’ladi. Qonga kislota tushsa, bu ishqor radikali gemoglobindan ajralib, kislota bilan tuz hosil qiladi. Gemoglobinning o’zi esa (H) ionlarini biriktirib kam dessotsiyalanuvchi kislotaga aylanadi. Qonning buferlik xususiyatlarining 75% ga yaqin qismini gemoglobin ta’minlaydi. Gemoglobindan tashqari qonda karbonat va fosfat bufer sistemalari ham mavjud. Karbonat kislota va uning ishqorli tuzi karbonat bufer tizimini tashkil qiladi. Fosfat bufer tizimi bir asosli va ikki asosli natriy fosfatdan tashkil topadi.
Plazma tarkibidagi oqsillar ham buferlik xususiyatiga egadir. Chunki oqsillar organik moddalar bo’lib, muhitning reaksiyasiga qarab goh (H), goh (OH) ionlarini ajratadi. Qonda fosforning miqdori kam bo’lganligi sababli fosfat bufer tizimi unda katta ahmiyatga ega emas. Karbonat bufer tizimi esa kislotalarni neytrallashda yetakchi vazifalardan birini bajaradi. Qonga ishqorli moddalar tushganda karbonat kislota ularni neytrallaydi. Hosil bo’lgan ortiqcha bikarbonatlar buyrak orqali chiqariladi.
Karbonat buferi.
Fosfat buferi.
Oqsil buferi.
Gemoglobin buferi.
Masalan, qon muhitini kislota tomonga o'zgartirish uchun unga, suvga nisbatan 327 marta ko'p kislota, ishqoriy tomonga o'zgartirish uchun esa, 60 marta ko'p ishqor qo’shish kerak. Bundan ko'rinadiki, qonning faol reaksiyasi kislotali tomonga qaraganda ishqoriy tomonga osonroq o'zgara oladi. Organizmda moddalar almashinuvi natijasida doimo kislota xususiyatiga ega bo’lgan mahsulotlar hosil bo’lib turadi. Bu mahsulotlarning neytrallanishida plazma tarkibidagi ishqorli tuzlar plazmaning zahira ishqori katta ahamiyatga ega.
Hayvonlar qonidagi ishqor zahirasi (mg.%) xisobida: Ot 560-620, qoramol 460-540, qo’y 400-520, echki 390-520, tuya 700-780.
Sut emizuvchi yosh hayvonlarning qonida ishqor zahirasi kam, uzoq jismoniy ish bajarayotgan hayvonlarning ishqor zahirasi esa ko'proq bo’ladi. Organizmning ayrim fiziologik holatlarida yoki turli kasalliklarda qon muhiti kislota yoki ishqor tomoniga siljishi mumkin. Qon muhitining kislota tomoniga siljishiga acidozst deyiladi. Agarda hosil bo’layotgan kislotali mahsulotlarni qon tarkibidagi ishqor zahirasi neytrallay olsa, ya’ni qonning ishqoriy zahirasi hosil bo’layotgan kislotali moddalarni neytrallashtirishga kifoya qiladigan bo’lsa, bunga kompensatsiyalangan atsidoz deyiladi. Aksincha, hosil bo’layotgan kislotali moddalarning qonning ishqoriy zahirasi neytrallay olmasa, qon muhiti kislota tomoniga siljib qoladi va bunday holat kompensatsiyalanmagan atsidoz deyiladi. Atsidoz qonda karbonat angidrid ko'payib ketganda, qonning ishqoriy zahirasi kamayganda ro’y berishi mumkin. Qon muhitining ishqor tomoniga o'zgarib ketishiga alkaloz deyiladi. Bu holat ham kompensatsiyalangan yoki kompensatsiyalanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, o’pka ventilyatsiyasi kuchayib qondagi karbonat kislota CO2 holatida o’pka orqali ko'p miqdorda chiqarilganda, qon ishqoriy zahirasi ko'payganda va boshqa paytlarda shunday holat kuzatilishi mumkin.
Bufer tizimlar to’qimalarda ham mavjud. Shu sababli ularda ham Ph nisbatan o'zgarmasdan, ma’lum chegarada saqlanib turadi. To’qimalarning asosiy buferlari oqsillar va fosfatlar xisoblanadi. Qon reaksiyasining ma’lum chegarada saqlanib turishida buyrak, me’da-ichak va teri bezlari faoliyatining ahamiyati ham benihoya katta.
Faol reaksiyaning kislota tomoniga o'zgarishi xavfli tug’ilganda, buyraklar ko'p miqdorda bir asosli natriy fosfatli, reaksiya ishqoriy tomonga o'zgarganda esa, ko'p miqdorda faol ishqorli tuzlarning siydik bilan birga tashqariga chiqaradi. Ozroq bo’lsa ham hosil bo’layotgan sut kislota teri bezlari orqali chiqarib turiladi.
Organizmda doimiy ravishda sut kislotasi va boshqa kislotali moddalar hosil bo’lib turadi. ular hujayralardan qonga o’tib bikarbonatlardagi natriy va kaliy ionlarini siqib chiqaradi: natijada sut va boshqa kislotalarning tuzlari hamda erkin ko’mir kislota hosil bo’ladi va ularning ortiqcha qismi organizmdan chiqarib yuboriladi. Shunday qilib organizmda kislotalar siljishining kompensasiyasi yuz beradi. Organizmni ichki muhitining holati, ya’ni vodorod ionlari miqdorini ortib ketishi moslashtiruvchi mexanizmlar bilan kompensasiyalanadi va bu kompensatorli atsidoz holatini yuzaga keltiradi. Bikarbonatlar esa qonning ishqoriy zahirasi deb yuritiladi, chunki qonning kislotali siljishining kompensasiyasi ularning hisobiga bajariladi. Kompensatorli asidozda ph o’zgarmay qoladi, ammo ishqoriy zahiraning kamayishi yuz beradi.
Ayrim holatlarda qarama-qarshi holat ham kuzatilishi mumkin, ya’ni qonda vodorod ionlari miqdori ko’paymasdan, aksincha kamayishi mumkin. bu esa qonda erkin ko’mir kslotasining jamlanishiga olib keladi, qaysiki ishqoriy tomon siljishi kompensasiyalanadi va ph odatdagiday o’zgarmay qoladi. Bunday holat qonda bikarbonatlar miqdorining ortishi bilan birgalikda kechadi va kompensatorli alkoloz holatini yuzaga keltiradi. Agarda qonning ph-ni doimimyligini u yoki bu sabab bilan saqlash imkoni bo’lmasa, hayot uchun juda xavfli kompensasiyalanmaydigan asidoz yoki alkaloz yuzaga keladi.
Jamlangan kislotalar miqdori ortib ketib, karbonatli bufer tizimi kislota-ishqorli muvozanatni ta’minlash imkoniyatini bajarolmay qolsa, bu paytda jiddiy buferlik ahamiyatini fosfatli tizim egallaydi. Kislotalar ikki asosli fosforning natriyli va kaliyli achchiq tuzlari bilan aloqada bo’ladi, qaysiki ushbu holatga ta’lluqli tuzlar va bir asosli fosfor kislotasining natriyli yoki kaliyli achchiq tuzlari hosil bo’ladi.
Na2HPO4+H2CO3 NaHCO3+NaH2PO4
Bir asosli natriy fosfat yoki kaliy fosfatlar dissosialanganda yana vodorod ionlari hosil bo’ladi, lekin ularning konsentrasiyasi erkin kislotalar mavjud bo’lgandagidan ancha kam bo’ladi.
Tarkibida kislotali va ishqoriy guruhlarni mavjudligi tufayli amfoterli reaksiyalar beruvchi qon oqsillari ham buferlik xususiyatiga ega. Kislotali muhitda oqsillar vodorod ionlarini biriktirib oladi va ular ishqorlar sifatida dissosiyalansa, ishqoriy muhitda esa gidroqsil ionlarini biriktirib oladi, ularni kislota sifatida dissosiyalaydi. Masalan, ko’mir kislota oqsillardagi natriy yoki kaliy ionlarini o’ziga oladi va bikarbonatlar hosil qiladi: ishqorlar ko’p bo’lganida yuqoridagi reaksiyani teskarisi kuzatiladi. Natijada ph-ning siljish imkoni juda kam kamayadi.
Issiq qonli hayvonlar qoni sovuq qonli hayvonlar qoniga nisbatan juda yuqori buferlik xususiyatiga ega. Ayniqsa, uzoq muddat kuchli faoliyat bilan mashg’ul bo’lguvchi sut emizuvchilarda buferlik xususiyati juda yuqori.
|
