Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
429
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
O’SMIRLARDA AGRESSIYANING NAMOYON BO’LISHI
B.M Aminbayeva
UrDU magistratura talabasi
L.E. Ataxanova
UrDU magistratura talabasi
I.K. Atajonov
UrDU magistratura talabasi
АННОТАЦИЯ
В этой статье исследуются концепции кризиса и агрессии в подростковом
возрасте. В частности, особое внимание уделяется показателям проявления
агрессивного поведения у подростков, основным причинам его возникновения
и психопрофилактике.
ABSTRACT
This article explores the concept of crisis and aggression in adolescence. In
particular, special attention is paid to the indicators of the manifestation of aggressive
behavior in adolescents, the main causes of its occurrence and psychoprophylaxis.
Bugungi kunda shiddat bilan o‟zgarib borayotgan hayot oldimizga qo‟yayotgan
bir-biridan murakkab va muhim masalalarni hal qilish haqida o‟ylar ekanmiz, uning
yechimini aynan ta‟lim va tarbiya bilan yoshlarni shakllantirishimiz kerak ekanligiga
amin bo‟lamiz. O‟smirlardagi agressiya nafaqat pedagoglar va psixologlar, balki
butun bir jamiyat uchun birmuncha o'tkir muammolardan biri hisoblanadi. Inson
hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari, hayotning yuqori ritmi, shaharlarning
zichligi, ortib borayotgan axborot vositalari insonlar psixik holatiga o‟z ta‟sirini
ko‟rsatmoqda. O‟smirlar jinoyatchiligining o'sib borayotgan oqimi va axloqning
tajovuzkor shakliga moyil bolalar sonining ortishi bunday xavfli ko'rinishlarni
uyg'otuvchi psixologik sharoitni o'rganishni birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lgan
vazifa sifatida ilgari surdi. Tajovuzning u yoki bu shakllari ko'pchilik o‟smirlar uchun
xarakterlidir, biroq ma'lumki, muayyan kategoriyadagi bolalarda tajovuzkorlik
axloqning turg'un shakli sifatida nafaqat saqlanadi, balki shaxsning turg'un sifatiga
transformatsiyalangancha rivojlanadi ham, natijada bolaning mahsuldor potensiali
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
430
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
pasayadi, to'laqonli kommunikasiya imkoniyati torayadi, uning shaxsiy rivojlanishi
deformatsiyalanadi.
Agressiv o‟smir nafaqat atrofdagilarga, balki o'ziga ham bir talay muammolar
keltiradi. Tajovuzkorlik shaxsning turg'un shaxsiy chizig'iga aylanmasligi uchun bola
axloqining xususiyatlari va hissiy holatini tushunmoq, o'z vaqtida psixokorreksion
ishni tashkil eta olmoq darkor. O‟smirlarning tajovuzkor axloqini o'z vaqtida aniqlash
bola shaxsining rivojlanishidagi noxush variantning oldini olish uchun juda zarur
hisoblanadi.
O‟smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo‟lgan davrni tashkil qiladi.
O‟smirlik bolalikdan kattalikka o‟tish davri bo‟lib, fiziologik va psixologik jihatdan
o‟ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O‟smirlik davrida o‟smirning “men”i
qaytadan shakllanadi [1]. Uning atrofdagilarga, ayniqsa, o‟z-o‟ziga bo‟lgan
munosabati, qiziqishlari, qadriyati yo‟nalishi keskin o‟zgaradi. Ularda ilgarigi
qiziqishlar so‟nadi va yangi qiziqishlar paydo bo‟ladi. Bunda ish qobiliyatining,
o‟zlashtirishning pasayishi, o‟smirlarning qo‟polligi va yuqori qo‟zg‟aluvchanligi,
o‟zidan qoniqmasligi, agressiya, xavotirlanish kayfiyat beqarorligi, depressiv
kechinmalar, tez ranjish, arzimas narsaga ham kuchli reaksiya bildirish, o‟zini past
baholash kabi salbiy xulq-atvor ko‟rinishlari namoyon bo‟ladi. O'smirlik davrida
bolalar hissiy jihatdan beqaror bo'lib qoladilar. Psixologlar buni gormonal o'sish,
tanani qayta qurish, balog'atga yetish kabi biologik omillar bilan bog‟laydi. Ammo
ba'zi hollarda hissiy o'zgarishlar radikal shakllarga ega bo'lib, agressiyaga aylanishi
mumkin. Agar o'smir o'z agressiyasi bilan yolg'iz qolsa, bu uni buzg'unchi jamoalarga
olib kirishi va natijada huquqbuzarliklarga olib kelishi mumkin.
Oddiy kundalik hayotda agressiya - zo„ravonlik yoki raqibni yengish uchun
vosita sifatida qo‟llaniladi. Agressiya tushunchasining o„ziga izoh berish qator
qiyinchiliklarni tug'diradi, chunki bu termin ko„plab xatti-harakat shakllarini o„zida
qamrab olgan. Odamlar biron-bir kimsani agressiv shaxs sifatida tavsiflaganlarida,
uni boshqalarni haqorat qiluvchi, badfe‟l, barcha narsani o„zi istaganidek qilishni
istaydigan, o„z g„oyalarini qat‟iy himoya qiladigan, yechimi yo„q muammolar
girdobiga o„zini giriftor qiladigan inson, deb ta‟riflashlari mumkin. Agressiyaga
nisbatan berilgan bunday ta‟rif to„g„ri yo noto„g„riligini bilish uchun bu tushunchaga
oydinlik kiritish lozim. R.Beron va D.Richardson bu tushunchaga shunday ta‟rif
beradi: “Agressiya lotin tilida “agressio” - hujum degan ma‟noni bildiradi, bu bir
jonzotga zarar yetkazishga qaratilgan inson xulq-atvorining har xil formasi”. J.Buss
fikricha “Agressiya oqibatida boshqa organizm qandaydir zararli stimulni qabul etish
reaksiyasi”. N.Zilman tomonidan bildirilgan fikrga ko„ra agressiya boshqalarga tan
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
431
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
jarohati va jismoniy jarohatlar yetkazish demakdir [2]. Agressiyaning namoyon
bo‟lishining ko‟plab nazariy asoslari mavjud. Zigmund Freyd fikricha agressiv xulq
o‟z tabiati bo‟yicha g‟ayriixtiyoriy va muqarrar. Insonda ikkita birmuncha qudratli
instinkt mavjud: jinsiy (libido) va o'limga bo'lgan qiziqish (tanatos). Agar tanatos
quvvati sirtga yo'naltirilmasa, bu tezda individumning o'zini parchalashiga olib
keladi. Shunday qilib, tanatos bilvosita tajovuzning tashqariga chiqishiga va
boshqalarga yo'naltirilishiga ko'maklashadi. Hissiyotlarning tashqi ko'rinishi xavfli
harakatlarning namoyon bo'lish ehtimolini kamaytirishi mumkin. K.Lorens agressiya
barcha jonli mavjudotlar kabi insonda ham mavjud bo'lgan yashash uchun kurashning
tug'ma instinktidan boshlanish nuqtasini oladi. U yashash uchun kurash instinktining
manbayi bo'lmish agressiv quvvat organizmda to'satdan, doimiy tezlikda, vaqt o'tishi
bilan muntazam yig'ilgancha yuzaga keladi deydi. [3]
O‟smirlik davrida o‟g‟il bolalarda ham, qiz bolalarda ham shunday davrlar
bo‟ladiki, ularda agressiv fe‟l-atvor eng yuqori yoki eng past ko‟rsatkichlarga ega
bo‟ladi. O‟g‟il bolalarda ikki tipdagi agressiyaning namoyon bo‟lishi aniqlangan: 12
yosh va 14-15 yosh. Qizlarda ham ikki tipdagi agressiv xulq-atvorning eng yuqori
ko‟rsatkichlari 11 va 13 yoshga to‟g‟ri keladi [4]. O‟g‟il bolalar uchun agressiyani
to‟g‟ridan to‟g‟ri, ochiq shaklda va nizoga kirishayotgan shaxsning o‟ziga ko‟rsatish
xarakterlidir. Qizlarga esa aynan verbal agressiyaning turli ko‟rinishlarini ma‟qul deb
bilish xarakterlidir.
O‟smirlar agressiv xatti-harakatning paydo bo‟lishi va namoyon bo‟lishida
quyidagi asosiy sabablar mavjud:
1. Oilaviy muhitning nosog‟lomligi. Oilada ota-ona va farzand o‟rtasidagi
nizolar, o‟zaro bir-birini tushunmaslik holatlari, oiladagi rahbarlik uslubining to‟g‟ri
yo‟lga qo‟yilmaganligi va noto‟liq bo‟lgan oilalarning mavjudligi o‟smirlarda
agressiyaning paydo bo‟lishiga olib keladi. Agressiv xulq-atvor natijasi qotillikkacha
olib borishi mumkin. Tadqiqotchilardan biri bo‟lgan F.Getting qotillar ko‟p hollarda
to‟liq bo‟lmagan oilalardan chiqqanini aniqlagan. Uning “Oiladagi agressiv bolalarni
o‟rganish” bo‟yicha olib borgan maxsus tadqiqotining natijalariga ko‟ra, noto‟liq
oilalarda o‟ta qahrli, qo‟pol, agressiv va shu bilan birga voyaga yetmagan
jinoyatchilar kelib chiqayotganligini alohida ko‟rsatib o‟tgan. Uning ta‟kidlashicha
to'liq oilalarda ham, noto'liq oilalarda ham sog'lom yoki nosog'lom oilaviy muhit
mavjud bo'ladi. Oiladagi doimiy janjallar, mojarolar oilada nosog'lom muhitni
vujudga keltiruvchi bosh omillardir.
2. Tengdoshlar guruhi. O‟smirlar doim o‟zgalarga taqlid qiladilar. Ular
tengdoshlarining xatti-harakatlarini kuzatgan tarzda o‟zlarini agressiv tutishga
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
432
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
urinadilar. Haddan tashqari agressiv bolalar esa o‟z tengdoshlari orasida siqib
chiqariladi. Bunday bolalar o‟zini xo‟rlangandek his qilib, o‟zi kabi agressiv bolalar
guruhidan joy topadilar. Bu esa muammo ustiga muammo tug‟dirmasdan qolmaydi.
3.
Ommaviy axborot vositalari agressiya kuchayishiga ta‟sir qilmoqda.
Namoyish etiluvchi jangari filmlar, ko‟rsatuvlar, internet orqali o„zining yosh va
psixologik xususiyatlariga mos kelmaydigan ma‟lumotlar, jangari o„yinlarni o„ynash
agressiyaning paydo bo‟lishiga sabab bo‟lmoqda.
Yuqoridagi sabablarni bartaraf etish maqsadida ota-onalarga va o‟smirning
yaqinlariga quyidagilarni tavsiya qilamiz:
-
O‟smirning mustaqil bo‟lishiga, tashabbus ko‟rsatishiga sharoit yaratish;
-
Ularga nima qilishni buyurmaslik kerak, balki qanday yordam berishni
so‟rash kerak, ya‟ni uni qo‟llab-quvvatlashni, unga bo‟lgan ishonchni his qilishi;
-
O‟smir bilan ota-onasi, yaqinlari tez-tez ularning hayotdagi maqsadlari
haqida gaplashishi;
-
Oilada ota-ona tajovuzkorlik darajasini iloji boricha pasaytirish;
-
Ishonchli munosabatlar o‟rnatish;
-
O‟smirning sevimli mashg‟ulotlari bo‟lsa, uning quvvatini shu tomonga
yo‟naltirish, uni yutuqlari va mehnatsevarligi uchun doim maqtab rag‟batlantirib
turish lozim.
Demak, hozirgi kunda o‟smirlarda namoyon bo‟layotgan agressiv
harakatlarlaning paydo bo‟lish sabablarini aniqlash, destruktiv xulq-atvorning oldini
olish muammolarini ilmiy o‟rganish shuni ko‟rsatadiki, inson tabiatidagi bu
ko‟rinishni chuqur o‟rganish psixologiya fanining bugungi kun talabiga aylanib
bormoqda.
REFERENCES
1.
Nishonova Z.T., Kamilova N.G'., Abdullayeva D.U., Xolinazarova M.X.
«Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya» -Toshkent: 2017, 241-b
2.
N.Ismoilova, D.Abdullayeva “Ijtimoiy psixologiya” -TOSHKENT: 2013, 130-b
3.
Кернберг О.Ф. Агрессия при расстройствах личности и перверсиях. М, 1998-
134 с
4.
Ш.Мустафаева. «Ўсмир психологияси: биз билмаган жиҳатлар». Фарғона-
2015, 7-б.
| 