2.3. QISQA NAZARIY MA‟LUMOTLAR
Qisqa tutashgan rotorli asinxron dvigatelning tezligini
rostlash usullaridan biri,
stator chulg‟amini ulanish sxemasini o‟zgartirib motorning juft qutblar sonini
o‟zgartirishdir.
Dvigateldagi aylanuvchi magnit maydonning tezligi quyidagicha aniqlanadi:
n 1=
P
f 1
60
(2-1)
Bu yerda; f1-stator zanjiridan oqayotgan tok chastotasi, GS;
P – dvigatelning juft qutblar soni.
Rotorning aylanish tezligi quyidagi formuladan aniqlanadi.
n 2=n 1(1-S)
(2-2)
Bu erda: S – sirpanish; S=
1
2
1
n
n
n
(2-3)
Bular ketma- ket (qutblar soni katta ) yoki parallel (qutblar soni kichik) holda
ulanadi.
Yarim fazalar ulanishini o‟zgartirish bilan dvigatel chulg‟amlarini yulduzdan
ikkilangan yulduzga yoki uchburchakdan ikkilangan yulduzga ulash mumkin. Agar
faza chulg‟amlari past tezlikda ketma-ket yulduz yuqori
tezlikda esa ikkilangan
sxemasida ulansa dvigatelning momenti o‟zgarmas holda saqlanib qoladi, quvvati
esa tezlikka to‟g‟ri proporsional ravishda o‟zgaradi (2-1a rasm) .Uchburchak
usulidan ikkilangan yulduz sxemasiga o‟tganda dvigatelning quvvati saqlanib
qoladi.,moment esa taskari proporsional holda o‟zgaradi (2-1b rasm).
Shunday qilib, birinchi usul tezlik rostlanishida o‟zgarmas
aylantiruvchi
moment talab qiladigan mexanizmlarda, ikkinchi usul esa tezlik rostlanishida
o‟zgarmas quvvat talab qiladigan mexanizmlarda qo‟llanishi tavsiya etiladi.
Asinxron dvigatelning juft qutblari sonini o‟zgarturish bilan tezligini rostlashda
tezlik pog‟ona-pog‟na bo‟lib rostlansa ham, lekin
turli tezliklarda mexanik
tavsiflarning qattiqligi va quvvat isrofi kichik bo‟lgani uchun , u metall qirqish
15
stanoklaridan tashqari, nasos elevator, ventilyator va liftlarning
elektr yuritmarida
uchraydi.
Bu elektr yuritmada o‟tkinchi jarayon paytidagi energiya sarfi yuritma
ishlashining asosiy ko‟rsatkichlaridan biridir.
Dvigatelning tezligi qanchalik yuqori bo‟lsa, u shunchalik kichik, shunga ko‟ra
rotorning inersiya momenti ham kichik bo‟ladi. Bundan ko‟rinib turibdiki, ko‟p
tezlikli dvigatelning inersiya momenti shu dvigatelning inersiya momentidan ancha
katta bo‟ladi. Ishga tushirib yuborishdagi va to‟xtatishdagi
energiya sarfi inersiya
momentiga to‟g‟ri proporsiyonal bo‟lgani uchun, ko‟p tezlikli dvigatelning eng
yuqori tezlikda ishga tushirib yuborishdagi quvvat sarfi shu tezlikka ega bo‟lgan bir
16
tezlikli
dvigatelni
ishga
tushirib
yuborishdagi
quvvaqt
sarfidan
ancha
yuqoridir.O‟tkinchi jarayonlarda quvvat sarfini kamaytirish uchun ko‟p tezlikli
dvigatelni pag‟onalab ishga tushirib yuborish va tormozlash maqsadga muvofiqdir
(masalan dvigatel tezligini 0 dan 3000 ayl/minga pag‟onalab yetkazishdagi va
3000 ayl/mindan 0 ga pag‟onalab tushirishdagi quvvat sarfi to‟g‟ridan-to‟g‟ri ishga
tushirib yuborishdagi va tormozlanishdagi quvvat sarfiga qaraganda 2 marta kam
bo‟ladi).
Laboratoriya stendida 2 ta stator chulg‟amidan iborat 3 xil tezlikli asinxron
dvigatel qo‟llanilgan. Bu chulg‟amlardan birinchisini
uchburchak usulidan
ikkilangan yulduz usuliga o‟tkazib ulash mumkin, ikkinchisi esa yulduz usulida
ulanadi. 2-2 rasmda dvigatel chulg‟amlarining klemmalari va har-hil tezliklardagi
nominal qiymatlar keltirilgan.
Laboratoriya uskunasi P-3689 panelida yig‟ilgan,
bosh zanjir va boshqarish
zanjirining sxemasi 2-3 va 2-4 rasmlarda berilgan.
Laboratoriy panelining sxemasi uch tezlikli dvigatelni boshqarish sxemalarining
har hil variyantlarini yig‟ish imkonini beradi.
Boshqarish sxemalarini tuzatayotganda quyidagilarni hisobga olish kerak.
1.Quvvat o‟zgarmas saqlanib qolganda va moment o‟zgarmas saqlanib qolgandagi
tezliklarga o‟tish. Bu yerda quyidagi ulanish ketma-ketligi bo‟lishi kerak:
a) P= const bo‟lgan holda birinchi tezlikdan uchinchi tezlikka o‟tiladi;
b) M= const bo‟lgan holda ikkinchi tezlikdan uchinchi tezlikka o‟tiladi;
2.Kontaktorlarning o‟zaro blokirovka aloqalari uchun boshqarish knopkalaridan
foydalanish, yani masalan, SB3 (old tamonga aylanish) knopkasini bosganda KM2
(orqa tamonga aylanish) kontaktorining g‟altagi ulangan elektr zanjiri ulanishi kerak
va buning teskarisi.
Shunga o‟xshash blokirovkalari SB5, SB6, SB7 knopka kontaktorlari orqali KM3,
KM4, KM5 kontaktorlarning g‟altaklari ulangan zanjirlarda bajarilgan. Bu SB2
knopkasini bosmasdan turib tezlikdan ikkinchi tezlikka o‟tish imkonini beradi.
Zanjirni baravar uzish uchun SB1 to‟xtatish knopkasidan foydalanish mumkin.
