Laboratoriya mashg’uloti №2
2.Mavzu: Matnli axborotlarni kodlash.
Reja:
1.
Matnli axborotlarni kodlash
2. Matnli axborotlarni ASCII kodlash jadvali yordamida kodlash.
Axborotlarni kodlash
Inson axborotlarni yig'ish, saqlash va qayta ishlashda qulay hamda qisqa ko'rinishda
bo'lishi uchun turli belgilashlardan foydalanadi. Bunga tovushlarni harf va raqamlar orqali, musiqa
tovushlarini
notalar orqali, matematik, fizik, biologik qonuniyatlarni
formulalar orqali
ifodalanishini misol qilish mumkin.
Qadimda axborotlarni kodlash
Hayotda axborotni kodlashning ko'pdan-ko'p usullari mavjud. Birinchi kodlashni qo'llagan
inson qadimgi Gretsiya sarkardasi Lisandro hisoblanadi. U axborotni maxfiy saqlash, ya'ni kodlash
uchun ma'lum bir qalinlikdagi "Ssital" tayoqchasini o'ylab topgan. Kodlashning bu usuli o'rin
almashtirish usuli deb ataladi.
Qadimgi rim imperatori Yuliy Sezar ham axborotni maxfiyligini
saqlash uchun matnni
kodlash usulini o'ylab topgan. "Sezar shifri"da matndagi harf alifboda o'zidan keyin kelgan
uchinchi harfga alimashtiriladi. Bunda alifbo doiraviy yozilgan hisoblanadi.
Bu kodlash usul
alifboni surish usuli deyiladi.
Sezar usulidan foydalanganda belgini istalgancha surish mumkin.
Axborotlarni kodlashning usullari
Semyuel Morze 1837-yilda elektromagnit telegraf qurilmasini ixtiro qilgan va 1838-yilda
shu qurilma uchun telegraf kodini ishlab chiqqan. Unda turli harf va raqamlar nuqta va tirelarning
maxsus ketma-ketligi ko'rinishida
ifodalangan, ya'ni axborot uchta belgi yordamida kodlanadi:
"uzun signal" (tire yordamida ifodalanadi), "qisqa signal" (nuqta yordamida ifodalanadi),
"signalsiz" (bo'shliq, pauza bilan ifodalanadi). Mazkur kodlash usuli hozirgi kunda ham qo'llanib
kelinmoqda. Morze kodlash usulini notekis (o'zgaruvchan) kod deb yuritiladi. Insoniyatga ma'lum
belgilar bu usuldagi ikki yoki undan ko'p belgilar yordamida ifodalanadi. Umuman, kodlash
usulida ishtirok etgan belgilar soni (hajmi) bir xil bo'lsa tekis kodlash usuli, belgilar soni (hajmi)
bir xil bo'lmasa notekis kodlash usuli deb ataladi.
Axborotni kodlashning yana bir eng sodda usuli - bizga ma'lum bo'lgan alifbodagi
harflarni ularning tartibini ko'rsatuvchi sonlar bilan almashtirishdan iborat:
Bu
usuldan foydalansak, masalan, "Bugun havo lssiq" degan axborot quyidagi ko'rinishni
oladi:
02 20 06 20 13 07 01 21 14 08 18 18 08 16
Bu holda tinish belgilari va boshqa kerakli belgilarni ham maxsus sonlar bilan ifodalash
va ularni matnga kiritish mumkin. Alifbodagi harflar ketma-ketligini tartiblashning anchagina
usuli mavjud. Masalan, quyidagi tartibni olamiz:
Bu aralashtirilgan alifbo usuli deyiladi. Havo issiqligi to'g'risidagi yuqoridagi
matn bu holda
quyidagi ko'rinishni oladi:
03 18 14 18 27 34 12 16 17 11 28 28 11 21
Mazkur axborotni yuqorida keltirilgan jadvaldagi ma'lumotlarni bilmasdan qayta kodlash
juda murakkab.
Agar ikkilikda kodlangan belgilarni o'n oltilikda kodlamoqchi bo'lsak,
tetrada kodlash
usulidan foydalanishimiz mumkin. Bu holda sanoq sistemasidagi sonlarni taqqoslash jadvaliga
ko'ra 4=0100 va 1=0001 ekanligidan A belgisi kodi o'n oltilikda 41 ga teng bo'ladi. Agar birinchi
raqamni ustun, ikkinchi raqamni satr tartib raqami deb olsak yangi jadval hosil qilamiz. Bunda har
bir raqam va alifbodagi belgi jahon andozalaridagi kodlash jadvali - ASCII (American Standard
Code for Information Interchange) jadvali hosil bo'ladi.
Topshiriqlar:
1. Quyidagi gaplarni Sezar usuli yordamida kodlang:
a) “Til borki – millat barhayot”
b) “Ilm-ma'rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”
c) “O'zbekiston — suveren demokratik respublika.” .
2. Quyidagi gaplarni Morze kodi yordamida kodlang:
a) “Informatika”;
b) “Matematika”;
c) “Arifmetika”.
3. Quyidagi gaplarni Aralash alifbo usuli yordamida kodlang:
