|
Qaytar va qaytmas jarayonlar.Sikllar
|
| bet | 4/5 | | Sana | 22.02.2024 | | Hajmi | 52,58 Kb. | | #160457 |
Bog'liq To\'xtanazarova Zarifaxon2.2 Qaytar va qaytmas jarayonlar.Sikllar.
Qaytar jarayonlar — avval bir yoʻnalishda, soʻngra teskari yoʻnalishda sodir boʻlib, sistema oʻzining boshlangʻich holatiga qaytib kelganida tashqi muhitda hech qanday oʻzgarish yuzaga kelmaydigan fizik jarayonlar. Ideal (ishqalanishsiz va noelastik urilishsiz) sharoitda sodir boʻladigan hamma sof mexanik jarayonlar qaytuvchan boʻladi. Mutlaqo ishqalanishsiz hamda mutlaq elastik tarzda roʻy beradigan urilishlarsiz sharoitda energiyaning maʼlum qismi issiqlik energiyasiga aylanadi.
Cheksiz sekinlik bilan oʻtadigan issiklik harakatiga bogʻliq boʻlgan jarayon ketmaket muvozanatli holatlarning uzluksiz qatoridan iborat va qaytuvchan boʻladi. Real sharoitlarda esa har qanday jarayon chekli tezlikda yuz beradi va energiyaning sochilishi tufayli susayib borish bilan kechadi. Qaytar jarayonlar nazariyasi statistik fizikada oʻrganiladi.
Qaytmas jarayonlar — muvozanat buzilganda sistemada oʻz-oʻzidan faqat bitta yoʻnalish boʻyicha sodir boʻladigan fizik jarayonlar. Diffuziya, issiqlik oʻtkazuvchanlik, gazning muayyan hajm boʻyicha kengayishi va boshqalar hodisalar Qaytmas jarayonlarga misol boʻladi. Hamma Qaytmas jarayonlar ketmaket muvozanatsiz holatlarning uzluksiz qatoridan iborat. Sistemalarda Qaytmas jarayonlar sodir boʻlgan boʻlsa, uni tashqi muhitda hech qanday oʻzgarish yuzaga keltirmasdan boshlangʻich holatiga qaytarish mumkin emas. Umuman, tabiatda sodir boʻladigan hamma real jarayonlar Qaytmas jarayonlardan iborat. Berk sistemalarda shunday Qaytmas jarayonlar sodir boʻlishi mumkinki, natijada sistema entropiyasi faqat ortib boradi.
Termodinamikaning eng muhim tushunchalaridan biri qaytar va qaytmas
jarayonlar haqidagi tushunchadir. Termodinamikaviy jarayon termodinamikaviy
tizimning uzluksiz o‘zgarib turadigan holatlari to‘plamidan iborat. Tizimning har
qanday ikkita holati 1 va 2 oralig‘ida bitta yo‘lning o‘zidan o‘tadigan ikkita
jarayonni tasavvur etish mumkin: holat 1 dan holat 2 ga va aksincha, holat 2 dan
holat 1 ga; bunday jarayonlar to‘g‘ri va teskari jarayonlar deb aytiladi.
To‘g‘ri va teskari yo‘nalishlardagi jarayon natijasida termodinamikaviy
tizim dastlabki holatiga qaytadigan jarayonlar qaytar jarayonlar deb aytiladi;
buning natijasida atrof muhitda hech qanday o‘zgarish bo‘lmaydi. To‘g‘ri
va teskari yo‘nalishlarda jarayon o‘tkazilganda tizimdastlabki holatiga
qaytmaydigan jarayonlar qaytmas jarayon deb aytiladi.
Amaliyotdan ma’lumki, birinchidan o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan barcha
tabiiy jarayonlar qaytmas bo‘ladi; tabiatda qaytar jarayonlar bo‘lmaydi;
ikkinchidan, muvozanatga erishgan tizim keyinchalik shunday holatda qolaveradi,
ya’ni holatini o‘zicha o‘zgartira olmaydi, bu esa o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan har
qanday jarayon qaytmasligi to‘g‘risidagi bundan oldin ta’riflangan da’voga mos
keladi.
Yuqorida aytib o‘tilganlar asosida quyidagi natijaga kelish qiyin emas: tizim
faqat muvozanat holatiga kelmaganiga qadargina ish bajara oladi. Haqiqatan ham,
har qanday issiqlik dvigatelida kamida ikkita issiqlik manbai – issiq va sovuq
manbalar bo‘lgandagina ish olish mumkin. Agar issiq va sovuq manbalar
temperaturalari tenglashsa, ya’ni issiq manba, ish jismi va sovuq manbadan iborat
tizim issiqlik muvozanatiga kelsa, u holda issiqlik ko‘chishi to‘xtaydi va ish
bajarilmaydi.
Xulosa.
Termodinamika (yun. termo issiq, dynamis — kuch) — termodinamik muvozanat holatida turgan makroskopik tizimlarning umumiy xossalariga bu holatlar orasidagi o'tish jarayonlari toʻgʻrisidagi fan. Termodinamika fundamental qonun va tamoyillar asosida quriladi.
Termodinamikaning birinchi bosh qonuni tizimning energiya saqlanish qonuni boʻlib, unga, asosan, tizim oʻzining ichki energiyasi yoki qandaydir tashqi energiya manbai hisobiga ish bajarishi mumkin. Bu qonunni Yu. R. Mayer taʼriflagan. G. Gelmgolts aniqroq shaklga keltirgan (1874). T.ning ikkinchi bosh qonun i quyidagicha: issiqlik energiyasi ishga aylanish jarayonida toʻliq miqdorda ishga aylanmaydi, issiqlik sovuq tizimdan issiq tizimga oʻzoʻzidan oʻta olmaydi. Bu qonunni R. Klauzius taʼriflagan (1850). Bu konunga asosan, har qanday mashina uzatilgan issiklikni toʻliq ishga aylantira olmaydi, issiklikning maʼlum qismi sovitkichda qoladi.
Termodinamikaning uchinchi bosh qonuni entropiyaning mutlaq qiymatini aniqlaydi; Nernstning issiqlik qonuni deb ham ataladi. Bu qonunga koʻra, ixtiyoriy tizimning entropiya S si mutlaq nolga intiladigan har qanday temperatura Termodinamikada bosimga, zichlikka bogʻliq boʻlmagan eng oxirgi chegaraviy qiymatiga erishadi. 1911-yilda M. Plank bu qonunni quyidagicha ifodalagan: temperatura mutlaq nolga intilganda tizim entropiyasi ham nolga intiladi.
Termodinamika umumiy yoki fizik Termodinamikaga, Termodinamika qonunlarini issiqlik texnikasiga tatbiq qiluvchi texnik Termodinamikaga, Termodinamika qonunlarini kimyoviy va fizikkimyoviy jarayonlarga tatbiq qiluvchi kimyoviy Termodinamika ga, Termodinamika qonunlari yordamida qaytmas jarayonlarni oʻrganuvchi qaytmas jarayonlar T.siga boʻlinadi.
|
| |
