VIII BOB.
OMBORLARGA JOYLASH LOGISTIKASI
Reja:
1. Logistika tizimida ombor о
‘m i.
2. Ombor faoliyatining asosiy funksiyalari.
3. Omborda texnologik jarayonni tashkil qilish.
4. Omborga mahsulotlarni qabul qilish va joylashtirish.
5. Omborlar faoliyatini baholash.
8.1. Logistika tizimida ombor o‘mi
Omborxona tushunchasi. O m bor deganda tovarlarni qabul
qilish, saqlash, joylashtirish va taqsimlash bo‘yicha amaliyotlar
kompleksini amalga oshmshga moMjallangan, maxsus texnologik
uskunalar bilan jihozlangan bino, inshoot va turli qurilm alar
tushuniladi.
Om borlaming asosiy vazifasi — iste’m olchilar buyurtmasi zaxi
rasini jam lash, ulam i saqlash va uzluksiz bir m e’yorda ta ’m in-
lanishini amalga oshirish.
Ombor yoki om borlar majmuyi xizmat ko‘rsatish infrastruk-
turasi bilan birgalikda om bor x o ‘jaligini tashkil etadi. Sanoat
korxonasida om bor xo‘jaligining asosiy vazifasi sanoatning tegishh
moddiy resurslar bilan to ‘g‘ri oziqlanishini, ularning saqlanishini
tashkil etish va om borxona amaliyotlarini amalga oshirish bilan
bog'liq
xarajatlarni imkon boricha qisqartirishdir.
Logistika tizimida omborlaming ahamiyati va o 4rni. Omborlar
logistika tizimining asosiy qismlaridan birini tashkil etadi. Logistik
tizim omborlarga b o lg a n tashkiliy va texnik-iqtisodiy talablarni
shakllantiradi, om borlar tizim ining m aqsadini va eng m aqbul
ishlash m ezonini belgilaydi, yuklarni qayta ishlash shartlarini
aniqlaydi. 0 ‘z navbatida, m ateriallarni omborga joylashtirishni
tashkil etib (om bom i joylashtirishga joy tashlash, materiallarni
130
saqlash usullari va boshqalar) zaxiraning logistika tizimining turii
qism larida aylanishi bilan bogMiq xarajatlariga, m iqdoriga va
harakatiga sezilarli ta ’sir ko‘rsatadi.
Logistikada om borlar ham ijobiy, ham salbiy ahamiyatga ega.
Omborda saqlashning salbiy tom oni shundaki, zaxiralarni omborda
saqlash bilan bog'liq xarajatlar hisobiga tovar narxi oshadi. Bu
— omborga joylashtirish amaiiyotlariga sarflanadigan xarajatlar,
omborxonani ijaraga olish, omborlarni tartibda saqlash bilan bog‘liq
joriy xarajatlar.
Bundan tashqari om borxona zaxirasi tashkil etilishi natijasida
boshqa m aq sad lard a fo y d alan ilish i m um k in b o ‘lgan
k o ‘p
miqdordagi moliyaviy resurslar ishga solinmay qoladi. Shu sababli
mahsulotlarni omborxonaga joylashtirish xarajatlami kamaytirishga
yoki logistik servis sil'atini oshirishga imkon bersagina o ‘zini oqlaydi
(talabga tez javob berishga yoki arzon narxlarda oldindan sotib
olish hisobiga iqtisodga erishish).
O m borga joylashtirishning ijobiy tom oni shundaki, ishlab
chiqarish to ‘g‘rilab olinadi, yuklarni butlashga, zaxiralarni to ‘p-
lashga va taqsim lashga kerakli texnik va tashkiliy sharoitlar
yaratiladi.
D em ak, obm or xizmati logistikasi — bu om bor xo‘jaligida
oqim ning qayta ishlash jarayonida amalga oshiriladigan o ‘zaro
bog‘liq operatsivalar kompleksidir.
O m bor xizm ati — logistikasining o ‘rganish obyekti tovar-
moddiy qiymatliklarini omborga joylashtirish, yukni qayta ishlash
va o ‘rash jarayonidir.
Omborga joylashtirish — logistik kanal ishtirokchilari tomonidan
zaxiralarni saqlash, ularning butligini ta ’minlash, ularni maqsadga
muvofiq (ratsional) joylashtirish, hisobga olish, doimo yangilab
turish va xizmatlarning xavfsiz usullaridan iboratdir.
Omborlarning roli va o ‘rnini tahlil qilganda iyerarxiyaning
turii bosqichlarida, ya'ni umumdavlat, regional, lokal va ishlab
chiqarish bosqichlarida ко‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ombor
xo‘jaligini tashkil etishning eng sodda variantlaridan biri keng
tarmoqli tuzilmadir. Bunday tuzilmada qaysidir bir to ‘plash punkti
boshqa bir nechta punktlar uchun manba — om bor b o lad i.
131
Bu tizim ning keyingi bir bosqichi eshelonlashgan tuzilm a
bo‘lib, u bir necha iyerarxiya boqichi - joylashtirish eshelonlaridan
iborat bo‘ladi.
Bunday tizimda iste’molchilardan talablar eng quyi pog'onadagi
punktga tushadi. N orm al sharoitda tovarlar har bir pog'onadagi
o m b o rla r y aq in jo y la sh g an y u q o ri p o g ‘o n a d ag i o m b o rd a n
toMdiriladi.
M asalan, kirim om b o rlarin in g zaxiralari ulgurji regional
omborlardan toMdiriladi. Ba’zan tovar omborga to ‘g‘ri yetkazib
beruvchidan regional va lcirim om borlarini cheklab o ‘tadi, yoki
regional om bordan kirim om borlarini chetlab o ‘tadi.
O m bor xo‘jahgini tashkil etishning zamonaviy turlaridan biri
do‘kon-om borlardir. K o‘p nomen klaturalik asso rtm en t sharoitida
jo y lash , saq lash , q id irish u c h u n m oM jallangan ta ra -d o n a li
m ahsulotni qanchadur darajadagi mexanizatsiya va avtomatizatsiya
qilingan om bor sifatida d o ‘k o n -o m b o r nam oyon b o ‘ladi. Bu
jihatdan om bor faoliyati oddiydir. Yangi narsa shuki, om borda
rejalashtirilgan tranzit hajm dan ortiqchasi paydo b o ‘lsa, mayda
ulgurji xaridorlarga tezkorlik bilan sotish ruxsat etiladi. Shu
maqsadda om bor qoshida savdo zah va mayda ulguiji savdo uchun
qabul, butlash va jo ‘natish zonalari, shuningdek, m a’muriy va
xizmat ko‘rsatish binolari tuziladi.
Om bor xo'jaligining samarali faoliyat ко‘rsatish shartlari:
1) om bom ing ish zonalarini ajratgan holda ratsional rejalash
tirish, bunda yukni qayta ishlash jarayoni xarajatlarini qisqartirish;
2) asbob-uskunalam i joylashtirishda joydan samarali foyda-
lanish natijasida om bor quvvatini oshirish;
3) un iv ersal asbob -u sk u n a la r ish la tish hisobiga yuklab
ko'tarish m ashinalar parkini qisqartirish;
4) om bor ichidagi tashish m arshrutlarini m inim allashtirish
hisobiga om borning o ‘tkazish im koniyatini oshirish;
5) m arkazlashtirilgan yetkazib berishni q o ‘llab, transport
xarajatlarini kamaytirish;
6) axborot tizim idan m aksim al foydalanib, hujjat aylanish
vaqtini qisqartirish va h.k. (om bor xo‘jaUgi faoliyatiga oddiy texnik
talablar m e’yoriy hujjatlarda mavjud).
132
Ombor turlari:
• asosiy binolar (mahsulot saqlash, qabul qilish va ombordan
chiqarish, ochish, о crash, qadoqlash va butlash am alga
oshiriladi);
• yordamchi binolar idishlar (tara), ko‘p marta ishlatiladigan
konteynerlar va poddonlarni saqlash, shuningdek, b o ‘sh
idishlarni ta ’mirlash ustaxonalari uchun m oljallangan;
• yordamchi-texnik (подсобно-технический) binolarda inje-
nerlik m oslam alari jo y lash tirilad i (m ash in a b o 'lim la ri,
ventilyatsion kameralar, isituvchi qozonxona (котельная),
xo‘jalik m ateriallari om borlari, t a ’m irlash ustaxonalari,
akkum ulyator stansiyalari);
• m a’m uriy-m aishiy binolar. Bundan tashqari ish zonalari,
dam olish va kutish zonalari ajratiladi.
Omborlarning quyidagi asosiy tavsiflarini qayd etamiz:
• om bor sig' imi — bir vaqt ichida qancha miqdorda mahsulot
sig'dirish imkoniyati;
• om bom ing foydali maydoni — saqlanayotgan m ahsulot bilan
bevosita band bo ‘lgan maydon;
• ish joylarining m aydoni — om bor xizm atchilari uch u n
jihozlangan maydon;
• qabul qilish va butlash maydonlari (1 kv.m maydonda qancha
miqdordagi m ahsulot qabul qilinib, butlanadi);
• jo ‘natish ekspeditsiyasi maydoni jo ‘natiladigan partiyalarni
komplektlaydi.
| 