9-jadval
Quti
mar-
kasi
Qutini xarakterlovchi
belgilar
Nimalardan saqlaydi
A
Q o‘ng‘ir rangli
Benzin, kerosin, atseton, benzol, toluol, uglerod
sulfid, spirt, efir, anilin, fosfor va xlororganik -
zaharli moddalar
V
Sariq rangli
Kislotali gaz va parlardan (xlor, sinil kislota, azot
oksidlari, vodorod xiorid, fozgen, oltingugurt
oksidi) fosfor va xlororganik zaharli moddalar
G
Oq vertikal chiziqli,
qora va sariq rangli
Simob paridan, simoborganik zaharli moddalar
E
Qora
Mishyak va fosfom ing vodorodli birikmalaridan
KD
Kulrang
Ammiak, vodorod sulfid va uning aralashmalari
M
Qizil
Nordon gazlar, ammiak, mishyak, va fosfom ing
vodorodli birikmalari
SO
Oq
Uglerod oksidi va uning aralashmalari
Sanoat gazniqoblari.
Bunday gazniqobtar zaharli moddalaming (bug",
tuman, gaz holdagi) ta’siridan nafas organlarini, yuzni, ko‘zni saqlashda
ishlatiladi. Bular bir necha turlarga bo‘linadi
{9-jadval).
Sanoat gazniqoblari ham, fuqarolar gazniqoblari kabi niqobdan va za
harli moddalardan saqlovchi maxsus filtrlovchi qutilardan tashkil topgan.
Filtrlovchi qutilar bir-biridan rangiga va turiga qarab farqlanadi.
7.5. Fojiali hodisa (katastrofa) va uning oqibatlari
Fojiali hodisa
- m a’lum bir vaqt oralig‘ida sodir boiadigan
halokat demakdir. Fojia - turli xildagi inshootlarning buzilishi, moddiy
boyliklaming yo‘q bo‘lib ketishi hamda odamlaming o‘limi bilan sodir
bo‘ladi. Bundan tashqari, katta avariyalar oqibatida ham fojialar sodir
bo‘ladi. Masalan, atom elektrostansiyalarida va radioaktiv moddalar
ishlatiladigan korxonalarda avariya sodir bo‘lishi natijasida juda katta
144
hudud zaharlanishi va oxir-oqibatda fojia bilan yakunlanishi mumkin.
Mana shunday avariyalar natijasida sodir bo‘layotgan fojiali hodisalar
atom elektrostansiyalarida tez-tez uchrab turadi.
Masalan, 1986-yil 26-aprel Chemobil AESidagi avariya bunga misol
bo'ladi. Bu AESdagi bitta energoblok buzilib, undan tashqariga juda ko‘p
miqdorda chiqqan bug1 holdagi vodorod atmosferadagi havo bilan aralashishi
natijasida portlab, radioaktiv chiqindilar atrof muhitga tarqalgan. Natijada
yong‘in sodir bo‘lib, yaqin atrofdagi odamlar o‘lgan va o‘nlab odamlar turli
darajadagi radiatsiya nurini olgan, juda katta hudud radioaktiv moddalar
bilan zaharlangan, 100 mingdan ortiq odamlar evakuatsiya qilingan va
fojiadan ko‘rilgan moddiy zarar esa 8 mlrd. rublni tashkil etgan. Shuning
uchun AESlarda avariya sodir bo‘lganligini eshitgan har bir fuqaro darhol
saqlanish (boshpana) joylariga berkinishi yoki xavfsiz yerga evakuatsiya
qilinishi lozim. Ikkala hoiatda ham shaxsiy saqlash vositalarini kiyib, kerakli
narsalami: oziq-ovqat, suv, zarur hujjat, pul va boshqa buyumlami olib,
aytilgan joyiga tezlikda yetib borishi kerak. Agar sharoit juda tig‘iz va og‘ir
bo‘lsa, u holda o‘zi yashab turgan uyda yoki ishxonada, xonalarga kirib
hamma teshiklami germetik hoiatda berkitishi zarur. Mana shundagina u
ortiqcha miqdordagi nurlanishni olmaydi. Ma’lumki, g‘ishtli uylar nurianish
darajasini 10 baravargacha, temir-beton inshootlar esa batamom kamaytiradi.
Shuning uchun radiatsiyadan saqlaydigan boshpanaiar ko‘pincha temir-
betondan quriladi. Zararlangan hududlarda yurish, mehnat qilish juda qattiq
tartib ostida, alohida rejim asosida olib boriladi. Boshpanadan tashqariga
chiqqanda shaxsiy saqlagichlami kiygan holda, juda qisqa vaqt mobaynida
yurish kerak. Saqlovchi xonalarda yashayotganda ham radiatsiyaga qarshi
ishlatiladigan va yodli preparatlardan ichib turish zarur. Zararlangan
hududlarda ishlayotgan odamlar saqlovchi vositalami kiygan hoiatda,
ma’lum vaqt oralig‘ida ishlab, hududda o‘tirishi, biror narsani ushlashi,
chekishi, ovqat yeyishi, suv ichishi taqiqlanadi. Ishdan keyin butun kiyim
boshi va o‘zi to‘liq dozimetrik tekshiruvdan o‘tkaziladi. Katta avariyalar
va fojiali hodisalar bo'lishiga, yong‘in va portlashlar sahab bo‘lishi
mumkin. Ayniqsa, kimyo, neft va gaz sanoatida yuz beradigari portlashlar
katta fojialar bilan tugaydi. Masalan, 1989-yil Boshqiristonda siqilgan gaz
saqlanadigan omborda portlash yuz berib, katta talafot ko‘rildi. Xuddi
shunga o‘xshash avariyalar ko‘mir konlarida yo'ldosh gazlaming portlashi
oqibatida sodir bo‘lib, natijada butun kon o‘pirilib, insonlar qurbon bo‘lishi
bilan yakunlangan hollar ma’lum. Masalan, !988-1995-yiliar mobaynida
145
Rossiyaning bir qancha ko‘mir qazib oladigan konlarida shunday fojiali
hodisalar sodir bo‘lib, ko‘plab odamlar nobud boigan. Shunga o‘xshash
halokat Toshkentdagi lok-bo‘yoq zavodida ham yuz bergan. Bu falokatga
zavodda ishlatiladigan tez alangalanuvchan kimyoviy moddalarni saqlash,
tashish qoidalari buzilishi natijasida katta yong‘in chiqib, avariya sodir
bo‘lishiga sabab bo‘lgan va odamlar o‘limi bilan yakunlangan. Bunday
misollami ko‘plab keltirish mumkin. Avariya va falokatlar fojiali holatlardan
tashqari turli darajadagi jarohatlar: qo‘1, oyoq chiqishi, et uzilishi,
to‘qimalaming uzilishi, kesilishi, kuyishi, zaharlanishi, tok urishi va boshqa
talafotlarga ham sabab bo‘ladi. Shuning uchun avariya va fojia boMganda
turli xil jarohatlarga o ‘z vaqtida, tezlikda yordam ko‘rsata bilish kerak.
|
