Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Z.To`ychiyeva O`qish fanidan test topshiriqlari; T: Bayoz-2021
2. Dilfuza To`xliyeva Matematika fanidan test topshiriqlari;T:Bayoz -2021
57
Май 2021 10-қисм
Тошкент
T.QAYÍPBERGENOV SHÍǴARMALARÍNDA DIALEKTLIK SINONIMLERDIŃ
QOLLANÍLÍWÍ
Allamuratov Aydos
Tashkent mámleketlik agrar universiteti
Nókis filialı akademiyalıq liceyiniń
qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni oqıtıwshısı
Qaraqalpaqstan Respublikası
Hár qanday kórkem shıǵarmanıń tili – ol tárepinen kórkemlew qurallarınıń óz ornında sheber
qollanılıwı menen baylanıslı. Belgili jazıwshı, qaraqalpaq prozasınıń bayteregi T.Qayıpbergenovtıń
shıǵarmalarında da dialektlik sinonimler de ózine tán stillik ózgeshelikler menen qollanǵan. Bul
haqqında ilimpaz A.Bekbergenov: «Sinonim degende – olardıń mánilik jaqınlıǵın ǵana túsiniwimiz
kerek, ѳytkeni sózler jeke turıp sinonimlik qásiyetke iye bolǵan menen olardı ayırım kontekstlerde
orın almastırıwǵa bolmaydı»[1].
T.Qayıpbergenov shıǵarmalarında milliy ana tilimizdeń ráńbáreń baylıǵın, keń imkaniyatın,
mol tillik xorın kórsetetuǵın birlikler, sonıń ishinde dialektlik sinonimlerdiń óz ara sinonimlik
xızmetlerde jumsalǵanlıǵın ushıratamız.
Kórkem shıǵarmada birgelki sózler kóp qollanılǵan jaǵdayda onıń kórkemligin hám qunın buzıp
jiberedi, ásirese, prozalıq shıǵarmalarda sinonimler mánilik túrleri pikirdi janlandırıw, nıǵaytıw
ushın qollanıladı.
Ádebiy tildegi sózler menen dialektlik hám sóylesimlik sózler de óz ara sinonim boladı.
Bul haqqında O.Dospanov óz ilimiy izertlew-lerinde sinonim sózin de teńdey qollanıladı [ 2 ].
T.Qayıpbergenov arqa dialekt (Nókis rayon) wákili bolǵanlıqtan onıń shıǵarmalarınıń tilinde de
belgili dárejede dialektlik sózlerdi ushıratamız. Mısalı:
Há, solay, dáyeksiz bir nárse bolsa kerek. (Qayıpbergenov T. Baxıtsızlar, 74-bet.)
Bul boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanovtıń avtorlıǵındaǵı dialektologiyalıq sѳzlikte [3] (199-
bet) dáyeksiz – bul tiykarsız, dáliylsiz degen mánini bildiredi dep túsinik beriledi. Mısaldaǵı
dáyek sózi qubla dialektte hám ádebiy tilde derlik ónimli ushıraspaydı. Al, T.Qayıpbergenov
shıǵarmalarında usı sıyaqlı dailektlik sózlerdiń beriliwi bul waqıyalardıń qaysı aymaqta ekenligin
kórsetiw menen birge jazıwshınıń da qaysı dialekttiń wákili ekenligin de bidiredi. Mısalı:
Biraq, nege ekeni belgisiz, sol qız kókiregine ǵulǵula salıp ketken tárizlenedi. (Qayıpbergenov
T. Qaraqalpaq qızı, 121-bet.)
Ǵulǵula sózine QTDS te (96-bet) «dárt, árman dep túsinik berilse de, bizińshe, bul sóz jumbaq
sózi menen sinonim boladı. Mısalı:
Solayınsha, ádebiyat muǵalliminiń kóp ádebiyattı bilgishligi, ya shayırlıǵı bizlerge jumbaq
bolıp qala berdi. (Qaraqalpaqnama, 202-bet.)
T. Qayıpbergenov shıǵarmasında ǵulǵulalı kewil sózi de arqa dialekte «qapa, uwayımlı
kewil» mánilerin ańlatadı. Mısalı:
Aydostıń ǵulǵulalı kewli biraz jubanısh tawıp: «jańa aqıl kedi», - dedi ishinen. (Baxıtsızlar,
32-bet.)
Al, onı tabıw maǵan ullı uwayım. (Qaraqalpaqnama, 35-bet.)
Mısalda ǵulǵulalı kewil -arqa dialektik sóz, kórkem shıǵarma tilinde óz –ara mániles sózler
bolıp keledi. Mısalı:
Arqa dialektlik sózlerden Ǵıyıqta bas sózi - mánisi boyınsha bir nársege talasıw, urısıw, aytısıw
sıyaqlı mánilerde qollanıladı. (QTDS, 197-bet). Nawadaǵı suwǵa talasqan baspaqlarday birin
– biri iyterisip, bir qısım tarı ushın ǵıyıqta bas bolıp atırǵan masaqshılarǵa qızıǵa qarap turıp,
shabarmanǵa bet burdı. (Baxıtsızlar, 180-bet)
Mısallarda ǵıyıqta bas hám talasıw sózleri bir gáp quramında kelip, óz-ara sinonim bolıp,
ǵıyıqta bas sózi adamlardıń óz ara talasqan háreketleriniń emotsionallıq xarakterin ashıp beriw
ushın belgili stillik maqsette qollanǵan.
Kóbinese kórkem shıǵarmalarda atawısh sóz shaqaplarınan bolǵan dialektlik sinonimler
qollanıladı.
Ǵárrem sózi arqa dialekte ónimli qollanılıp, T.Qayıpbergenov shıǵarmalarında tómendegi
mısallarda ushırasadı. Mısalı:
Haq kewli ǵárremge aynalǵan kelinshektiń kózlerinen eki tamshı jas shıqtı. (Baxıtsızlar, 34-
|
