|
O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO BO‘LISHI
|
| bet | 2/8 | | Sana | 25.11.2023 | | Hajmi | 59.48 Kb. | | #105504 |
Bog'liq leksika HEMIS 2-joriy nazorat, ABLOSHKA2, 5 TA MUHIM TASHABBUS, 270900460753 998886850102 09012023 08022023, Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soligi eaf45 (1), O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta„lim-fayllar.org, SHAMOL ELEKTROSTSNSIYALARI, Atom elektrostansiya, Mavzu-2 Operasion tizimlar, ularning turlari. Reja-fayllar.org, pedagogik nizolar, Talaba shaxsiy varaqasi 3-шакл, Pedagogik texnologiya O\'quv qo\'llanma Mirhayitova Soxibaxon, 1700828139, 21-oktabrO‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO BO‘LISHI.
Tilning boyish manbalari.
Til – millat ko‘zgusidir. Uning o‘zligini, ma’naviy qiyofasini ko‘rsatib beruvchi bebaho boylikdir. Ona tilini muqaddas bilish o‘zini, qadr-qimmatini, g‘ururini anglash, tarixini, milliy qadriyatlarini hurmat qilish demakdir.
Insonning ma’naviy kamolotga erishuvida, jamiyatning madaniy-ma’rifiy rivojida ona tili muhim o‘rin tutadi. Til milliy ma’naviyat, ma’rifat va madaniyatning ko‘zgusidir. Hadisda “ Kishining zebu ziynati, go‘zalligi uning tilidadir” deyiladi. Har bir xalq, millat o‘z tiliga hurmat bilan qaraydi. Chunki til millatning tamal toshi, u boy berilsa, millat ham boy beriladi. Yurtboshimizning “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O‘z tilini yo‘qotgan millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar”, deb ta’kidlagani bejiz emas. Demak, millatning borligi va birligining bosh belgisi tildir.
Dunyodagi qay bir xalqni olmaylik, uning jahon sivilitziyasidagi o‘rni va mavqei, betakkror milliy o‘zligi va tarixiy tajribasi bilan belgilanadi. Milliy o‘zlikning birinchi belgisi bu milliy til bo‘lib, u millatning millat bo‘lib shaklllanishida muhim shartlardan biri hisoblanadi. Til bo‘lmasa el ham, millat ham bo‘lmaydi. Elni – el, millatni millat darajasiga ko‘taradigan, uning yashashi va faoliyatini belgilab turadigan vosita til ekan, u bilan butun insoniy qiyofalar shakli shamoyiliga ega bo‘l`adi. Xalqning madaniy - ma’naviy boyligi, aql idroki va tafakkuri, ilmiy, tarixiy madaniy boyliklari uning tilida o‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda til xalqning qalbi va borlig‘idir. Til xalqning buyuk va bebeho ma’naviy boyligi, bitmas tuganmas xazinasidir.Til ─ jamiyat boyligi, u jamiyat a’zolarining o‘zaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va ma’naviy turmushida ro‘y beradigan barcha voqea va hodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi. Til ayni ma’noda asrlar mobaynida shaklllanadi va mavjud bo‘ladi. Mamlakatimizda ma’naviyat sohasida olib borilayotgan islohotlarda til muammolariga, xususan davlat tili masalalariga alohida e’tibor qilinayotganligi bejiz emas.
Leksika eng harakatchan, doim rivojlanuvchi komponent hisoblanadi. Jamiyatda yuz berga yangiliklar, rivojlanish va o‘zgarishlar leksikada o‘z ifodasini topadi. Leksikaning rivojlanishi ikki yo‘nalishda boradi. Bir tomondan, leksika o‘z taraqqiyoti jarayonida jamiyat taqqiyotida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlarni, yangiliklarni ifodalash orqali boyiydi. Leksika boshqa tillarda qabul qilingan so‘zlar, yaratilgan yangi so‘zlar, yangicha atamalar, yangicha iboralar so‘zlarning o‘z ma’nolarini o‘zgartirishlari hisobiga boyiydi. Leksikada yuz bergan o‘zgarishlar til sistemasiga bog‘lq bo‘lmaydi. Ikkinchi tomondan, leksika o‘zida mavjud bo‘lgan so‘z vositalar yordamida yangi so‘zlar yasash hisobiga boyiydi.
Yuqorida aytib o‘tilgan jarayon til sistemasi (grammatikasi) bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Til sistemasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tarzda leksikaga kirib kelgan so‘zlar o‘zlari shakllangan ma’lum bir davrni, jamiyatni qisman ifodalaydi. Leksikaning rivojlanishi, boyishi quyidagi yo‘llar bilan amalga oshadi2:
1. Boshqa tillardan so‘zlar o‘zlashtirish yo‘li bilan;
2. Tilda qo‘llanilib kelgan ayrim so‘zlarning yo‘qolishi;
3. So‘zlarning o‘z ma’nolarini o‘zgartirishi, va bu jarayon quyidagicha amalga oshishi mumkin:
A) so‘z ma’nosining to‘liq o‘zgarishi;
B) omonim so‘zlarning paydo bo‘l`ishi;
D) so‘z ma’nolaring kengayishi;
E) so‘z ma’nolarining torayishi.
Tillar bir- biridan himoyalanmagan. Bir til boshqa bir tildan tovushlar, so‘zlar va birikmalarni o‘zlashtirishi mumkin.
O‘zlashtirish, ya’ni o‘zlashtirilayotgan til tomonidan so‘z boyligini yanada oshirish, o‘zlashma neologizmlarni yanada mukammal, jarangdor bo‘l`ishiga, ya’ni o‘zlashtirgan tilning qoidalariga tayanib boyitiladi.
O‘z qatlam deganda aslan shu tilniki bo‘lgan so‘zlar va shular asosidagi yasalishlar, shuningdek o‘z affiks bilan boshqa til so‘zlaridan yasashlar tushuniladi. O‘z qatlamga xos so‘zlar bilan o‘zlashgan qatlamga xos so‘zlarni o‘zaro farqlash hamma vaqt yengil bo‘lavermaydi. Bularni o‘zaro farqlashda so‘zning semantik, morfologik, fonetik belgilarini hisobga olib ish ko‘riladi.
Semantik belgilari: umumturkiy so‘zlarning aksariyati ko‘p ma’nolidir: bosh -
“odamning boshi”;
“ko‘chaning boshi”;
“ishnimg boshi”.
Morfologik belgilari:
1) umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tilining barcha so‘z turkumlarida uchraydi;
2) turlanadi va tuslanadi;
3) o‘zak va affiks morfemalar erkin va standart bo‘ladi: ko‘zim, ko‘zing,ko‘zi;
4) so‘z tarkibida prefikslar qo‘llanmaydi.
Fonetik struktura jihatdan o‘z qatlamiga xos so‘zlarning asosiy belgilari deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin3:
O‘zbekcha tub negizlar asosan bir bo‘g‘inli va ikki bo‘g‘inli bo‘ladi; uch bo‘ginli tub negizlar juda oz.
Bir bo‘g‘inlilarda “undosh+unli+undosh” tipi asisiy o‘rinni egallaydi. Ikkinchi o‘rinda “unli+undosh” tipi turadi. “Undosh+unli” tipi esa juda oz.
Ikki bo‘g‘inli so‘zlar ko‘pincha ochiq bo‘g‘inlardan tuzilgan bo‘ladi.
O‘zbek so‘zlari r, l, v, h tovushlari bilan boshlanmaydi.
O‘zbek so‘zlarida “h” bo‘g‘iz tovushi qatnashmaydi.(undov va mimemalardan tashqari)
So‘z oxiri e, o‘ tovushi bilan tugamaydi (undov va mimemalardan tashqari).
O‘zbek so‘zlarida odatda sof cho‘ziq o unlisi bo‘lmaydi.
Birinchi bo‘g‘indan keyingi bo‘g‘inlar hech vaqt unli bilan boshlanmaydi.
Bo‘g‘in boshlanishida, ko‘pincha, bo‘g‘in oxirida ham, ikki va undan ortiq undosh qatorasiga kelmaydi (ost, ust kabi bir nechha so‘z bundan mustasno)7.
Yuqorida sanalganlarning aksi o‘zlashgan so‘zlarning asosiy belgilari deb qaraladi.
O‘zlashgan qatlam - o‘zbek tili leksikasining boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalardan iborat qismi. Masalan, maktab (arabcha), daraxt, gul (fors-tojikch), axta, bahodir (mo‘g‘ulcha), afandi (turk), ravshan (so‘g‘dcha), traktor, avtobus (ruscha baynalmilal) va boshqalar. Bu qismda arab, fors tojikcha va rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi.
Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Tarixchi B.G‘ofurovning yozishicha, o‘zbek va tojik xalqlari o‘rtasidagi yaqinlik milodiy VI asrda boshlangan. O‘zbek va tojik xalqlari juda uzoq davrlardan beri yonma-yon yashab bir-birlariga doimo xo‘jalik, iqtisodiy – ijtimoiy va madaniy munosabatlarda bo‘lib kelganlar.
Hozirgi o‘zbek tilida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida otlar (sartarosh, bazm, barg), sifatlar (badbo‘y, badjahl, ozoda), ravishlar (banogoh, do‘stona, tez), bog‘lovchilar (chunki, yoki, agar), yuklamalar (xo‘sh, xuddi), modal so‘zlar (chunonchi, binobarin), undovlar (balli, dod) uchraydi.
Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarda:
So‘z oxirida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi ancha keng tarqalgan: g‘isht, go‘sht;
Kuchsiz lablangan o unlisi so‘zning barcha bo‘g‘inlarida qo‘llaniladi: ohang, nobud, bahor.
Shuningdek, fors-tojik tilidan o‘zbek tiliga bir qator prefiks va suffiks o‘zlashgan: Prefikslar -be-, ba-, no-, ham-, kam-; suffikslar: -kor, -zor, -xo‘r, -parvar, -kash, -paz4 va boshqalar. Ular dastlab fors-tojik so‘zlari tarkibida qo‘llangan, keyinchalik o‘zbek tilining so‘z yasovchi affikslarning qatoridan o‘rin olib, yangi so‘zlarning yasalishida ishtirok etgan: kamsuqum, bebosh, barkamol, hamyurt.
Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar
Bunday so‘zlarning o‘zlashtirilishi VIII asrdan boshlanib, IX-X asrlarda ancha faollashgan. Arab tilidan so‘z o‘zlashtirishga olib kelgan omillar ichida quyidagilar muhim rol o‘ynagan:
Arablar istilosi;
Islom dinining keng tarqalishi;
Arab yozuvining qo‘llana boshlanganligi;
Madrasalarda arab tilining o‘qitilish;
Turkiy-arab ikki tilligining tarkib topganligi;
Olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi.
Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning fonetik, semantik va morfemik tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko‘zga tashlanadi:
So‘z tarkibida ikki unlining yonma-yon kelish holati uchraydi: mutolaa, oila.
Ra’no, da’vo, ta’na, e’lon kabi so‘zlarda ayn tovushidan oldingin unli kuchli va biroz cho‘ziq aytiladi.
Jur’at, sur’at, bid’at, qal’a, kabi so‘zlarda bo‘g‘inlar ayirib tallaffuz qilinadi.
Semantik jihatdan: ko‘proq diniy, hissiy, axloqiy, ilmiy, ta’limiy va mavhum tushunchalar ifodalanadi.
So‘zlarning lug‘aviy va gramatik shakllari flektiv xarakterda bo‘lib, o‘zbek tilida morfemalarga ajralmaydi: ilm, muallim, olim.
Yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar tilshunoslikda o‘zlashma neologizmlar ham deb ataladi. Kundalik turmushdagi yangicha munosabatlarni, yangi narsalar va ularning belgilarini, yangi hodisalar, tushunchalarni ifodolovchi lug‘aviy birliklardir. Bunday so‘zlar xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
Leksik o‘zlashma neologizmlar.
Semantik o‘zlashma neologizmlar.
Leksik o‘zlashma neologizmlar tilga tamoman o‘zlashib ketmagan o‘zbek tilining o‘zida yasalgan yoki boshqa tillardan o‘zlashib butunlay iste’molga kirmagan so‘zlardir. Masalan, zovut, zamin studiyasi, sarhad, kollej, menejment, bakalavriat, magistratura, dastur, bar, bojxona, aksiya, bandargoh, tuman kabilar.
Semantik o‘zlashma neologizmlar tilda oldindan mavjud bo‘lgan va hozirda yangi ma’noda ishlatilayotgan so‘zlardir. Masalan, noyub (deputat), muman (rayon), viloyat (oblast), do‘kon (magazin), tadbirkor, pudrat, sarmoya, vazir, hokim, anjuman (konferensiya) va boshqalar. Bunday so‘zlar ma’lum bir davrlarda eskirgan so‘zlarga aylanib, iste’mol doirasidan ancha chiqib qolgan edi, mustaqillikdan so‘ng ular yana tilimizga yangi ma’nolar bilan kirib keldi.
Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi tushunchalar vujudga keldi. Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki imkoniyatlari:
A) shevalardan so‘z olish;
B) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi. Ba’zan yangi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan ham ifodalanadi. Bunday so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi.
Dunyoda boshqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash,
Yonbosh, chala, halol so‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani bizningtilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi tushunchalarni ifodalovchi olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.O‘zbek tili leksikasi turmushimiz uchun keraksiz bo‘lib qolgan tushunchalarni bildiruvchi so‘zlarning iste’moldan chiqib ketishi, yangi paydo bo‘lgan tushunchalarni ifodalovchi so‘zlarning esa kirib kelish hisobiga o‘zgarib,rivojlanib boradi. O‘zbek tili leksikasi bir qancha manbalar asosida boyib rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin:
1) o‘z ichki imkoniyatlari asosida;
2) boshqa tillardan so‘z olish asosida.
Ularning birinchisi ichki manbalar, ikkinchisi esa tashqi manbalar sanaladi.
O‘zbek tilining birinchi yo‘l bilan boyib borishi imkoniyatlari juda kengdir. Masalan: ilgari qo‘llanilib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so‘zlardan yangi tushunchalarni ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; yasovchi qo‘shimchalar yordamida yangi so‘z yasash: uyali telefon, omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor) va boshqalar; dialektal (shevadagi) so‘zlarni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) “o‘xshatmoq”, “tenglashtirmoq”, “qiyoslamoq” ma’nosida.
O‘zbek tili leksikasi tashqi manbalar asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda boshqa tillardan so‘z olmasdan faqat o‘z ichki imkoniyatlari asosidagina rivojlanadigan birorta ham til yo‘q. Bundan o‘zbek tili ham mustasno emas. Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani ifodalovchi o‘z tilimizning ichki imkoniyatlari asosida ifodalab bo‘lmagandagina tashqi manbalarga murojaat qilish foydalidir.
O‘zlashma neologizmlar davriy xususiyatga ega sanaladi. Masalan, bir paytlari yangi atamalar sifatida tilga kirib kelgan avtobus, trolleybus, metro kabi so‘zlar bugungi kunda yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib, zamonaviy qatlamga oid leksik birliklarga aylangan. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan ijtimoiy hayotdagi keskin o‘zgarishlar barcha sohalarda bo‘lgani singari tilshunoslik sohasida ham tub o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, bu holat o‘zbek tili leksikasida kuchli bo‘ldi.
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, o‘zbek xalqining o‘z erkiga, ozodligiga erishishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirdi, tilimizda yuzlab, minglab o‘zlashma neologizmlar paydo bo‘ldi. Xususan, iqtisodiyot, bank va kredit, diplomatiya kabi bank sohalarida yangidan yangi atamalar paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti, litsenziya, monitoring, debitor, kvota, menejer, menejment, brutto qarz, frank bozori5 kabi atamalar shular jumlasidandir.
Yangi paydo bo‘lgan so‘zlarni turli jihatlariga ko‘ra tasniflash mumkin. Avvalo, ularni ijtimoiy-siyosiy atamalar: vazir, vazirlik, devonxona, hokim, tuman, agrofirma, fermer kabi;iqtisodiy atamalar: diler, lizing, injenering bozor infrastrukturasi;
Ilm-fan, texnikaga oid atamalar: internet, kompyuter, diskovod, skaner;maktab-maorifga tegishli bo‘lgan leksik birliklar: akademik litsey, kollej, dastur singari o‘nlab yo‘nalishlarga bo‘lib yuborish mumkin.
O‘zlashma neologizmlar ichida o‘tkinchi, shoshma shosharlik bilan, sun’iy ravishda hosil qilingan leksemalar ham uchraydi. Masalan: majalla, jarida, oynoma, ochqich, yozg‘ich, barnoma, oliy bilimgoh kabi. Ularni xalq qabul qilmay tezda iste’moldan chiqarib yubordi. O‘zlashma neologizmlarning aksariyati quyidagi ikki xil usul bilan:
Ichki imkoniyatlar asosida (so‘z ma’nosining kengayishi, derivatsiyani qo‘llash hisobiga): oshkoralik, muqobillik, qayta qurish, kimoshdi savdosi, hokim, devonxona.
Tashqi imkoniyat hisobiga (chetdan so‘z olish orqali): modemogramma, videoapparatura, matiz, kik boksing, karate, damas, tiko, neksiya.
O‘zlashma neologizmlar tilning ifoda imkoniyatlari darjasini belgilaydi. Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi tushunchalar vujudga keldi. Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki
Imkoniyatlari:
A) shevalardan so‘z olish;
B) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi.
Ba’zan yangi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan ham ifodalanadi.Bunday so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi.Shuni bilingki, dunyoda boshqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash, yonbosh, chala, halol so‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani kabi bizning tilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi tushunchalarni ifodalovchi olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.
|
| |
