|
O‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar
|
| bet | 3/8 | | Sana | 25.11.2023 | | Hajmi | 59,48 Kb. | | #105504 |
Bog'liq leksikaO‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar
Qadimdan ma’lumki o‘zbek tili leksikasining tashkil topishida 3 komponent muhim rol o‘ynaydi. Bular quyidagilardir:
1. Barcha so‘zlar eng qadimgi turkiy tildan kelib chiqqan bo‘l`ib, o‘zbek tili leksikasining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, bundan tashqari kundalik ishlatiladigan so‘zlar va iboralar yuqoridagi unsurlarda o‘z ifodasini topadi.
2. O‘zlashma so‘zlar, bunday so‘zlar boshqa tillardan kelgan bo‘l`ib, bular quyidagilar: arab, fors-tojik, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqalar. Bu so‘zlaning qiziqarli tomoni shundaki, ular asosan klassik tillarning birlashmasidan hosil bo‘l`gan (arab, turk, fors-tojik).
3. O‘zlashma neologizmlar, bu turdagi so‘zlar tilda mavjud bo‘l`gan so‘zlardan suffiks, prefiks va qo‘shimchalar qo‘shish orqali yasaladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan 3 komponentdan tashqari leksikaning rivojlanishiga ikkinchi darajali unsurlar ham yordam beradi. Bular:
Onomatopeya, bir so‘z shaklidan boshqa bir so‘zning shakllanishi
Qisqartirilgan so‘zlar, nomlarning qisqartirilib faqat bosh harflarda ifodalanishi.
Chet tilidagi so‘zlarning tilimizga kirib kelishi va ularning ishlatilishi tilimizda ma’lum bir yangi so‘zlarning paydo bo‘l`ishiga sabab bo‘l`adi va bu turdagi so‘zlar guruhi o‘zlashma so‘zlar deyiladi.
O‘zlashma so‘zlarning asosida so‘zlar yotadi ya’ni o‘zlashma so‘zlarning shakllanishi hech qanday o‘zgarishlarsiz tilimizga o‘zining shakli va ma’nosi bilan kirib kelishi kuzatiladi. Masalan bar, film, lider. Ko‘pchilik kishilar hech qanday o‘zgarishsiz, qo‘shimchalarsiz o‘zlashma so‘zlarni yaxshi tanishadi: bar, film, lider, chunki bunday so‘zlar o‘zbek tilidagi so‘zlarning funksiyasini bajaradi, ba’zi bir insonlar esa aksincha qo‘shimcha olgan, o‘zgarishlarga uchragan o‘zlashma so‘zlarni bilishmaydi. Masalan ayrim sozlarning ingliz yoki fransuz tilidan kirib kelganini qancha so‘zlashuvchi biladi? Ba’zi bir o‘zlashma so‘zlar o‘zlarining asl shaklida yoki ularga to‘g‘ri keladigan shaklda ifodalanadi: misol qilib fransuz tilidagi bojole, jilet, palto, ingliz tilidagi punch va ponce, roastbeef va rosbif (yoki rosbiffe) larni aytib o‘tishimiz mumkin.
O‘zlashma so‘zlarning aksariyati bu tarjima qilingan so‘zlardir6. Bunday so‘zlarning ikki asosiy turlari mavjud bo‘l`ib, ular quyidagilardir:
Semantik, ya’ni ma’no jihatdan tarjima qilingan so‘zlardir. Chet tilidan kirib kelgan so‘zning ma’nosi va shakli jihatdan o‘zbek tiliga tog‘ri kelishi va qo‘llanilishida ko‘rishimiz mumkin. Masalan confort (uy xizmatlari) ingliz tilida comforts kabi ifodalanadi. Yoki o‘zbek tilidagi autoritar so‘zi bir necha yil oldin “rendere autorevole”, ya’ni ‘mustaqil ishlamoq’ ma’nosini anglatadi.
To‘gridan-to‘g‘ri tarjima kalka usulida o‘zbek tiliga chet tilidan tarjima qilingan so‘zlar guruhi: ingliz tilidagi sky-scraper; nemis tilidagi klassen kampf.
O‘zlashma so‘zlar tillar orasidagi bog‘liqlikni namoyon etuvchi muhim jarayondir. O‘zlashma neologizmlarning ikki tillilik (bilinguizm) bilan munosabati, so‘zlovchilar tomonidan holat va joyga qarab ikki tildan foydalanish davomida ko‘rinadi. O‘zlashma so‘zlarning kelib chiqishi xalq tili yoki boshqa tillarning ta’sirida ham yaqqol ko‘rinadi, bundan tahsqari ikki tilning bir-birini qadrlashida ham namoyon bo‘l`adi. Bunday holat nemis va roman tillarida kuzatiladi.
O‘zlashma so‘zlarni muhimlilik va boylik tomonidan farqlashimiz mumkin. Birinchidan so‘z qachonki referent (ya’ni obyekt va g‘oya, fikr) bilan birga bo‘l`sa, masalan patata gaytan so‘zi bo‘l`ib italyan tiliga ispan tili orqali kirib kelgan yoki caffe so‘zi turk tilidan, zero arab tilidan (roman sonlarida zero ya’ni nol mavjud bo‘l`magan) tram, transistor, juke-box kabi so‘zlar ingliz tilidan kirib kelgan.
O‘zlashma so‘zlarning boylik jihatdan stilistik va ijtimoiy holati muhim o‘rin tutadi. Jamiyatni, madaniyatni, yashash sharoitini eslashga xizmat qiladi: o‘zlashma so‘zlarning boyligi leader, flirt, baby-sitter, week-end so‘zlarida ko‘rinadi. Ingliz tilidagi so‘zlar va birikmalar ba’zida ularning qisqaligi qulaylik tug‘diradi: ya’ni jurnalistika tilida, sohasida uchrab turuvchi so‘zlarni tushuntirib beradi, masalan boom, show italyan tilidagi ekvivalentlari quyidagilar show (teatrning turi, bir necha har xil bo‘g‘inlardan tashkil topgan italyan tilidagi ekvivalenti sit-in ma’lum bir joyda tomoshabinlarni yig‘ish).
O‘zlashma so‘zlar yozma va og‘zaki shakllar orqali tilga kirib keladi. Tunnel so‘zi yozma til orqali kirib kelgan. Agar tunnel so‘zi og‘zaki tildan kirib kelganda edi tanel deb talaffuz qilinar edi xuddi ingliz tilidagidek. Budget aksincha badjet deb talaffuz etiladi, chunki og‘zaki tildan kirib kelgan. Shunday turdagi ingliz so‘zlari borki, ular O‘zbekistonda har xil talaffuz etiladi, masalan:
Inglizcha talaffuz o‘zbekcha talaffuz
Flirt | flə:t| |flert| | flεrt| flirt
Ingliz talaffuziga o‘xshatish o‘zbekcha talaffuz
Quyidagi talaffuz turlari har xil faktorlardan kelib chiqadi, shuningdek chet tilini yaxshi bilish ham muhim o‘rin tutadi. Shuni ham aytib o‘tishimiz joizki o‘zbek tiliga kirib kelgan ba’zi bir so‘zlarga hech qanday o‘zgartirishlar kiritilmagan, jumladan flirt, leader va boshqa so‘zlar. O‘zbek so‘zlashuvchilari orasida ingliz fonetikasi va anglitsizmlarni juda yaxshi o‘rnashib olishgan, yuqorida ko‘rib o‘tilgan bar, film, sport, flirt va boshqalar kabi7.
Shuni eslab o‘tishimiz joizki o‘zbek tiliga kirib kelgan ingliz o‘zlashma so‘zlari o‘zbek tilida talaffuz etilgan, xuddi shu holat italyan o‘zlashma so‘zlarida ham kuzatilgan, misol qilib shuni aytishimiz mumkinki,
Haqiqiy o‘zlashma o‘zlashma neologizm va chet tilidan kirgan so‘zning ma’nosini va ko‘chma ma’nolarini to‘g‘ri farqlay olishimiz zarur. Misol qilib ba’zi bir o‘rta Sharq olimlari o‘zlashma so‘zlarni yaxshi eslay olishgan, ammo ularni talaffuz eta olishmagan shu vaziyatda ular so‘zlarning ko‘chma ma’nolarini qo‘llashgan. O‘zlashma neologizmlarga nimalar kiradi? Ot, fe’l va sifat so‘z turkumlariga oid so‘zlar kiradi. O‘zlashma fe’llar va sifatlar ikki lingvistik tor ma’noda uyg‘unlashadi va bundan tashqari bilingvistik sharoitni yaratadi. Yana shuni ham aytib o‘tishimiz joizki o‘zlashma so‘zlar morfologiyaning elementlari ham deyiladi.
Zamonaviy lingvistika o‘zlashma neologizmlarni ( yunoncha “neos” yangi va “logos” so‘z ) lingvistika evolyutsiyasining asosiy personaji sifatida ta’kidlaydi. Yangi so‘z bu leksikaning boyishi demakdir. Yangi so‘zning shakllanishidagi barcha jarayonlar neologiya deb ataladi.
O‘zlashma neologizmlar qayerda xabar va yangiliklar tezlikda tarqalsa o‘sha hududlarda tez shakllanadi va rivojlanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek o‘zlashma neologizmlar tilda mavjud so‘zlardan , qisqartirilgan so‘zlardan, acronimlardan va bir so‘zning tovushlarini o‘zgartirish orqali ham yasaladi.
O‘zlashma neologizmlarning tilda paydo bo‘l`ishi va yo‘qolishi uning tilga qabul qilinganligida yoki lug‘atlardan joy olganligida namoyon bo‘l`adi. Agar o‘zlashma neologizmlar jamiyat fuqarolari tomonidan qabul qilinib foydalanilayotgan bo‘lsa, bu o‘zlashma neologizmlar lingvistika va lug‘atshunoslikda ham qabul qilingan hisoblanadi. O‘zlashma neologizmlarning paydo bo‘lishi tilning rivojlanishida, o‘zgarishida o‘zining muhim o‘rniga ega. Tilda o‘zlashma neologizmlarning quyidagi turlari kuzatiladi:
O‘zgaruvchan – yangi ma’noli, birgina madaniyat vakillari tomonidan tor ma’noda qo‘llanilgan o‘zlashma neologizmlardir.
Tarqalgan – jamiyat tomonidan ishlatiladigan, ammo hali lingvistik jihatdan qabul qilinmagan o‘zlashma neologizmlar.
Turg‘un, stabil – barcha taniydigan, foydalanadigan va davomiylikga ega o‘zlashma neologizmlar.
O‘zlashma neologizmlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
Ilmiy – ilm-fanda yaratilgan yangi termin yoki qoidalarga tasnif berish uchun yaratilgan so‘zlar guruhi.
Texnologik – yangi texnika va texnologiyaning paydo bo‘l`ishi bilan iste’molga kiritilgan so‘zlar jamlanmasi.
Siyosiy – siyosatga va iqtisodga kiritilgan yangi termin va buyruqlarni ifodalashda keng qo‘llaniladigan so‘zlar.
Keng tarqalgan, popular – ommaviy axborot vositalari orqali tarqalgan.
Arab tilidan o‘simliklar va sabzavotlarning nomlari, jumladan: apelsin, baqlajon, ismaloq, shakar, artishok-o‘simlik turi, paxta; savdo-sotiqga taalluqli so‘zlar guruhi: magazin (do‘kon, ombor), tara (chegirma), tarif (tannarx), dengizchilikga oid so‘zlar: arsenal (qurol-yaroq ombori) kirib kelgan.
Yunon, hind va forslarning madaniyatini saqlab qolishgan arablar fan va madaniyat cho‘qqisini zabt etdilar. Arablar tufayli bir qncha arabizmlar yuzaga keldi, quyidagilar shular jumlasidandir, matematika faniga oid so‘zlar: algebra algoritm, sifra (raqam), zero (nol); astronomiyaga oid: almanax, taqvim (kalendar), “apogee” (yuqori nuqta), nodir (nodir nuqtasi), zenit (zenit); sanoat va texnikaga oid so‘zlar: alkimyo, eliksir, canfora (mazut), talk, alcali (ishqorli tuz), shaxmat o‘yiniga oid: alfier (fil). Ba’zi bir arabizmlar uzoq tarixga ega bo‘lib, bular: kolba – shisha idish, alkimyolardir. Yuqoridagi so‘zlarning o‘zlashish jarayonining ko‘p holatlarida so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zgarishini ko‘rishimiz mumkin.
Vaqt o‘tishi bilan yana bir qancha arabizmlar o‘zbek tiliga kirib kelgan, bular: piyola, qirmizi, madrasa kabilardir.
BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISH DOIRASI
|
| |
