|
Ma’ruza 4: Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asoslari. Atmosfera va uni muhofaza qilish
|
| Sana | 03.04.2024 | | Hajmi | 45 Kb. | | #186857 |
Bog'liq Maruza 4 СанаатAmeliy, pressur
Ma’ruza 4: Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asoslari. Atmosfera va uni muhofaza qilish
Atmosferada sodir bo'ladigan fizik, kimyoviy va biologik o'zgarishlar tirik organizmlarga o'z ta'sirini ko'rsatadi. So'nggi yillarda inson ta'sirining kuchayishi natijasida gazlar muvozanatining o'zgarishi kuzatilmoqda. Atmosferadagi gazlar doimiy miqdorining o'zgarishi sayyoramiz uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi aniqlangan.
Buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sino aytganidek “Agar havoda chang va tutun bo'lmasa inson ming yilgacha umr ko'rgan bo'lardi”.
Atmosferaning ifloslanishi deganda havoga zaharli birikmalarning qo'shilishi natijasida uning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o'zgarishi tushuniladi.
Insoniyatga qolaversa, barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosfera havosini hozir asosan ikki manba: tabiiy omillar va inson faoliyatining mahsuli – antropogen (sun'iy) manba ifloslantiradi. Tabiiy omillarga: kosmik changlar, vulqonlarning otilishidan, tog' jinslarining emirilishi va tuproqning nurashidan vujudga kelgan moddalar, o'simlik va hayvon qoldiqlari, o'rmon va dashtdagi yong'in, dengiz suvining mavjlanishi bilan havoga chiqqan tuz zarrachalari kabilarni misol qilib ko'rsatish mumkin.
Atmosferaning sun'iy ifloslanishiga: avtomobil transporti birinchi o'rinni (40%), energetika sanoati ikkinchi o'rinni (20%), korxona va tashkilot ishlab chiqarishi uchinchi o'rinni (14%), qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, maishiy kommunal xo'jaligi va boshqalar zimmasiga ifloslanishning (26%) to'g'ri keladi.
YEr sharining har xil mintaqalarida qaysiki, qaerda kimyoviy korxonalar ko'p bo'lgan joylarda atmosfera havosining ifloslanishi juda sezilarlidir. Masalan: Yaponiyada, AQShda, YEvropada, Rossiyada, Tojikiston (TADAZ) va Xitoyda, respublikamizda esa Toshkent, Farg'ona, Chirchiq, Bekobod, Navoiy, Olmaliq kabi shaharlarni ko'rsatish mumkin.
Hozirda er kurrasida xo'jalik faoliyati bilan bog'liq holda atmosferaga har yili 500 mln.tonna oltingugurt gazi, sulfat oksidi, azot oksidi, 6,5-7 mlrd. t. karbonat angidrid chiqarilmoqda. Shuningdek atmosferaning ifloslanishida va ko'plab kislorodni sarflanishida samolyotlarning ham roli katta. Birgina reaktiv samolyot 8 soat ichida Amerikadan YEvropaga uchib o'tganda 50-100 tonnagacha kislorod yoqadi, ya'ni buni 100 ming gektar o'rmonzor bir kunda chiqarib beradi, bir kosmik kemaning fazoga chiqishi uchun 16 km radiusida ozon qatlami emiriladi.
Atmosfera havosining ifloslanishida qishloq xo'jalik ishlab chiqarishining ham hissasi bor, bunda parrandachilik va chorvachilik komplekslari, go'sht kombinatlari, kimyoviy o'g'itlar, zararli ximikatlar ko'proq ta'sir etadi. Bulardan tashqari kanalizasiya shaxobchalaridan, avtomobil g'ildiraklaridan, oyoq kiyimidan, oshxonalardan va boshqalardan chiqqan chang, gazlar, hidlar ham atmosferani ifloslaydi.
Atrof-muhit toksikologiyasi a ko'p tarmoqli turli xil kimyoviy, biologik va fizikaviy moddalarning zararli ta'sirini o'rganish bilan bog'liq fan sohasi agentlar kuni tirik organizmlar. Ekotoksikologiya toksikantlarning zararli ta'sirini o'rganish bilan bog'liq ekologik toksikologiyaning subdiplinidir aholi va ekotizim darajalar.
Reychel Karson atrof-muhit toksikologiyasining onasi hisoblanadi, chunki u uni alohida sohaga aylantirdi toksikologiya 1962 yilda uning kitobi nashr etilishi bilan Silent bahornazoratsiz ta'sirini qoplagan pestitsid foydalanish. Karsonning kitobi ko'plab ma'ruzalar asosida yaratilgan Lucille Farrier Stickel pestitsidning ekologik ta'siri to'g'risida DDT.
Organizmlar har xil ta'sirga tushishi mumkin toksikantlar hayot tsiklining har qanday bosqichida, ba'zilari boshqalarga qaraganda sezgirroq. Zaharlanish organizmning uning tarkibiga joylashishiga qarab ham o'zgarishi mumkin oziq-ovqat tarmog'i. Bioakkumulyatsiya organizm toksik moddalarni yog'li to'qimalarda saqlaganda paydo bo'ladi, natijada a trofik kaskad va biomagnifikatsiya o'ziga xos toksikantlarning. Biologik parchalanish atrof-muhitga karbonat angidrid va suvni yon mahsulot sifatida chiqaradi. Ushbu jarayon odatda atrof-muhit toksikantlari ta'sir qiladigan hududlarda cheklangan.
Toksikantlar kabi kimyoviy va biologik vositalarning zararli ta'siri ifloslantiruvchi moddalar, hasharotlar, pestitsidlarva o'g'itlar turlari va xilma-xilligini kamaytirish orqali organizmga va uning jamoasiga ta'sir qilishi mumkin. Populyatsiya dinamikasidagi bunday o'zgarishlar ekotizimga uning unumdorligi va barqarorligini pasaytirib ta'sir qiladi.
Garchi 1970-yillarning boshidan boshlab amalda bo'lgan qonunchilik atrof-muhit toksikantlarining barcha turlarga zararli ta'sirini kamaytirishga qaratilgan bo'lsa-da, Makkarti (2013)"oqimning asosi bo'lgan oddiy kontseptual modelni amalga oshirishda uzoq muddatli cheklovlar." suvda toksiklik sinov protokollari "yaqinlashib kelayotgan atrof-muhit toksikologiyasini" qorong'u yosh "ga olib kelishi mumkin.
|
| |
