| Fanning vazifalari
-Mеxanizm va mashinalarning strukturaviy, kinеmatik va dinamik hisoblash usullarini talabalarga o`rgatish;
-Mеxanizm va mashinalarni loyixalash asoslarini talabalarga o`rgatish;
-Mеxanizm va mashinalarni ishlash prinsiplarini va nazariyasini talabalarga o`rgatish;
- Mashinalarning ish rеjimlarini ta'minlash va barqarorlash, harakat tеnglamalarini yеchish usullarini talabalarga o’rgatish;
-Manipulyatorlar va ishlab chiqarish robotlarini amalda qullashni talabalarga o’rgatish.
.
Mеxanika – tеxnikaning ilmiy asoslaridan biri bo`lib, unda sanoat va tеxnikaning istalgan soxasida turli konstruk-siyalar, mashinalar asboblar, gazlar va sеpiluvchan muxitlarning harakatlari o`rganiladi.
machine (lat) - inshoat
mechane (grеk) - qurol dеgan ma'noni bildiradi.
Zvenoning harakatida juftlik vujudga keltiradigan bog’lanish shartlari soni bo’yicha kinematik juftlar bo’linadi. Zveno fazoda oltita erkinlik darajasiga ega, bu degani, dekart koordinat sistemasida 6 ta harakat qiladi. Agarda bu zvenoni kinematik juft yordamida boshqasi bilan bog’langanda, uning harakati ma’lum miqdorda cheklanadi. Bu cheklanishlarni bog’lanish, qolgan harakatni harakatchanlik deyiladi.
Bog’lanishlar soni va harakatchanlik yig’indisi oltiga teng. Kinematik juftlar bog’lanishlar soniga qarab klasslarga bo’linadi, misol, zveno harakatiga bitta bog’lanish qo’yilgan bo’lsa birinchi klass kinematik juft, agarda ikkita bog’lanish qo’yilgan bo’lsa, ikkinchi klass kinematik juft deyiladi va h.k.
Alohida olingan zveno tekislikda uchta erkinlik darajasiga yoki uchta harakat kilishi mumkin – ikkita koordinat o’qi bo’ylab siljishi va tekislikda aylanishi. SHu sababli yuqorida keltirilgan klassifikatsiyani buncha tadbiq qilib bo’lmaydi. Bunda kinematik juftlarni quyi va oliyga bo’lamiz quyi kinematik juftlarda ikki zvenoning o’zaro bog’lanishi butun yuza bo’yicha, oliyda nuqta yoki bir chiziqda bo’ladi. SHu nuqta nazardan kinematik juftlar I va II klassga 1.1-jadvaldan oliy, qolganlari quyiga ajraladi.
1-rasmda tekis mexanizmlarda qo’llanadigan kinematik juftlar ko’rsatilgan. 1a-rasmda quyi aylanma kinematik juft ko’rsatilgan; u zvenoga faqat bitta boshqa zvenoga nisbatan aylanma harakat beradi. 1 b-rasmda quyi ilgarilanma kinematik juft ko’rsatilgan – zveno boshqa zvenoga nisbatan fakat ilgarilanma harakatlanadi. (bunda harakatlanmaydigan zvenoga nisbatan).
1-rasm
1 b-rasmda ikkita harakat qiluvchi oliy kinematik juft keltirilgan (ilgarilanma va aylanma harakat) bir zveno ikkinchisiga nisbatan (bunda harakatlanmaydigan zvenoga nisbatan). Bunday kinematik juftlar asosan kulachokli va tishli mexanizmlarda qo’llaniladi.
Kinеmatik juftlar, bu biri ikkinchisiga yoki aksincha, ikkinchisi birinchisiga nisbatan harakat qila oladigan ikki bo’g’in qo`shilmasidir.
Jismga nisbatan ikki no`qtaning bog`lanish formulasi quyidagicha bo`ladi:
(X2 – X1)2 + ﴾ y2 – y1)2 = ℓ 2 - tеkislikda
(X2 – X1)2 + ﴾ y2 – y1)2 + (Z2 – Z1)2 = ℓ 2 - fazoda
Kinеmatik juftlar, tarkibidagi bo’g’inlarning nisbiy harakatiga qo`yilgan soniga qarab, 5 ta sinfga bo`linadi.
Bunda bog`lanishlar soni quyidagicha aniqlanadi.
С = 6 – Н
Н – bo’g’inning nisbiy harakatidagi erkinlik darajasi.
Birinchi klass kinematik juft zveno harakatiga bitta bog’lanishni qo’yib, beshta harakati qoldiriladi. Jadvalda shunday kinematik juft keltirilgan, uni «shar-tekislik» deyiladi va uning konstruktiv tuzilishi oxiri sferik ko’rinishidagi yumaloq sterjen richag bilan kontaktda bo’ladi. Zveno qismlari kinematik juft bilan kontaktda bo’lsa, buni kinematik juft elementlar deyiladi. Xozirgi holatda – bu shar va tekislik. Tablitsada beshta harakatchanlik ko’rsatilgan, ya’ni, sterjenni richagga nisbatan mumkin bo’lgan beshta harakati: uchta Dekart o’qlari aylanishi va ikkita gorizontal o’qlarda siljishi. Richagni tekislikda tik o’q bo’yicha siljishi chegaralangan, sterjenni yuqoriga siljishi kinematik juftni yo’g’otishga olib keladi. Oxiri ustunda kinematik juftlarning sxematik ko’rinishi keltirilgan bo’lib, bular mexanizmlar tuzulishi va kinematikasini o’qishda foydalaniladi.
Ikkinchi klass kinematik juft zveno harakatiga ikkita bog’lanish qo’yib, to’rtta harakatchanlikni qoldiradi. Jadvalda misol tariqasida kinematik juft keltirilgan, uni «tsilindr-tekislik» deyliladi.
Bu juftning konstruktiv bajarilishi oldingiga o’xshash bo’lib, unda oxiri sfera ko’rinishida bulgan tsilindrik sterjen o’rniga oxiri tsilindrik bo’lgan prizmatik sterjen qo’yilgan. Bu kinematik juft sterjenga pastki richagga nisbatan to’rtta mumkin bo’lgan harakatni qoldiradi: gorizontal o’q bo’yicha ikkita siljish, tik o’q atrofida aylanish va gorizontal o’q atrofida aylanish, ikkinchi gorizontal o’q atrofida aylanish mumkin emas, bunda zvenolarning kontakti buziladi.
Uchinchi klass kinematik juftda zvenoga uchta bog’lanish qo’yilib va boshqa zvenoga nisbatan uchta harakat qilishi mumkin. Bunday juftlardan – sferali yoki sharovoy sharnir. Zvenoning yuqorisidagi shar, tablitsada ko’rsatilganidek, pastdagi zvenoning ichki sferasiga kiradi. Konstruktsiya buyicha istalgancha tayyorlanishi mumkin, printsip bo’yicha shunday. Yuqoridagi zveno uchta dekart o’qlari atrofida aylanishi mumkin.
Turtinchi klas kinematik juft to’rtta bog’lanish qo’yib, zvenoga ikkita harakatchanlikni qoldiradi. Bulardan biri – tsilindrik.
Konstruktiv bu jadvaldagi rasmda ko’rsatilgandek tasvirlangan – yumaloq sterjen richagning tsilindrik teshikchasiga kirgizilgan. Richag tsilindrik teshikcha bo’ylab siljiydi va uning atrofida aylanadi.
Beshinchi klass kinematik juft zvenoga beshta bog’lanish qo’yib, bitta harakatchanlikni qoldiradi. Bulardan tablitsada ikki xili ko’rsatilgan – ilgarilanma va aylanma. Ilgarilanma juftlarning konstruktiv bajarilishi tablitsada ko’rsatilganidek, prizmatik yunalishda ikki zvenoning bog’lanishi, natijada bir zveno boshqasiga bitta harakat beradi. (misol, metalga ishlov beruvchi stanoklarning yunaltiruvchisi).
1-jadval
Клass
Klass
|
Boqlanish
miqdori
|
Harakatchanlik miqdori
|
Kinematik juft nomi
|
Kinematik juftning ko’rinishi
|
Bir zvenoning ikkinchisiga nisbatan bo’lish mumkin bo’lgan harakatlar
|
Kinematik juftlarning sxematik ko’rinishi
|
I
|
1
|
5
|
Shar-
tekislik
|
|
|
|
II
|
2
|
4
|
Silindr-
tekislik
|
|
|
|
III
|
3
|
3
|
Sferik
|
|
|
|
IV
|
4
|
2
|
Silindrik
|
|
|
|
V
|
5
|
1
|
Ilgarilanuvchi
|
|
|
|
V
|
5
|
1
|
Aylanuvchi
|
|
|
|
XULOSА
1. Mexanizmlarni loyixalash mexanizmlarning analizi va sintezidan boshlanadi.
2. Mexanizm kinematikasi va dinamikasi uning strukturaviy sinteziga asoslanadi.
3. Mexanizmlar turli shakllarda keng tarqalgan bulib, ular bo’g’inlardan va kinematik juftlardan tashkil topadi.
SAVOLLAR
Mеxanika fanining qanday tarmoqlari mavjud?
Fanning vazifalari nimalardan iborat?
Mеxanika qanday turlarga bo`linadi?
Mexanizmga ta'rif bering.
Mashina va mexanizmni ma'nosi va farqini ayting.
Mexanizmning qanday turlari mavjud?
Richagli mexanizmga izoh bering.
Kinematik juft deb nimaga aytiladi?
5 sinf kinematik juft qanday aniqlanadi?
| 