|
-Mavzu. YARIMO‘TKAZGICHLI DIODLAR VA ULARNING XARAKTERISTIKALARI
|
| bet | 12/56 | | Sana | 02.06.2024 | | Hajmi | 1,75 Mb. | | #259295 |
Bog'liq Ma’ruza. Yarimo‘tkazgichlarning elektrofizik xossalari. Yarimo‘t12-Mavzu. YARIMO‘TKAZGICHLI DIODLAR VA ULARNING XARAKTERISTIKALARI.
Reja:
Tug‘rilovchi diodlar. Diodlar volt-amper xarakteristikasining va parametrlarining temperaturaga bog‘liqligi.
Stabilitronlar va ularning volt-amper xarakteristikasi. Asosiy parametrlari.
Varikaplar. Shottki barerli diodlar. Tunnel va o‘girilgan diodlar.
12.1.To’g‘rilovchi diodlar. Diodlar volt-amper xarakteristikasining va parametrlarining temperaturaga bog‘liqligi.
Yarimo‘tkazgich diod deb bir (yoki bir necha) elektr o‘tishlarga ega ikki elektrodli elektron asbobga aytiladi. Diodlar radio-elektron qurilmalarda ishlatilishi va bajaradigan vazifasiga muvofiq tasniflanadilar.
Barcha yarimo‘tkazgich diodlarni ikki guruhga ajratish mumkin: to‘g‘rilovchi va maxsus vazifalarni bajaruvchi. To‘g‘rilovchi diodlar o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartirish uchun qo‘llanadi. To‘g‘rilanuvchi tok shakli va chastotasiga bog‘liq holda ular past chastotali, yuqori chastotali va impuls diodlarga ajratiladi. Maxsus vazifalarni bajaruvchi diodlarda p-n o‘tishlarning turli elektrofizik xususiyatlaridan, masalan, teshilish hodisa-laridan, fotoelektrik hodisalardan, manfiy qarshilikka ega sohalari mavjudligidan va boshqalardan foydalaniladi. Maxsus vazifalarni bajaruvchi diodlar, xususan, o‘zgarmas kuchlanishni barqarorlash, optik nurlanishni qayd etish, elektr sxemalarda signallarni shakllantirish va boshqa vazifalarni amalga oshirish uchun qo‘llaniladi.
To‘g‘rilovchi diodlar o‘zgaruvchan kuchlanishli elektr manbalarni o‘zgarmasga o‘zgartirish uchun ishlatiladi. To‘g‘rilovchi diodlarning asosiy xususiyati bir tomonlama o‘tkazuvchanlikni namoyon qilishdan iborat. Diodga to‘g‘ri kuchlanish berilganda undan katta tok o‘tadi, teskari kuchlanish berilganda esa, tok deyarli oqmaydi.
Past chastotalarda ishlovchi diodlar (past chastotali diodlar). Past chastotali to‘g‘rilovchi diodlarning asosiy vazifasi sanoat chastotali (50 Gts) o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartirishdan iborat. Bunda diod to‘g‘rilangan tokning yuqori qiymatini ta’minlashi zarur. To‘g‘rilovchi diodlar odatda kichik, o‘rta va katta quvvatli diodlarga ajratiladi va mos ravishda 0,3 A gacha, 0,3 A dan 10 A gacha hamda 10 A dan katta toklarda ishlashga mo‘ljallanadi. Past chastotali diodlarning p-n o‘tish yuzasi boshqa diodlarnikiga nisbatan kattaroq bo‘ladi.
To‘g‘rilovchi diodlar kremniy, germaniy, arsenid galliy asosida tayyorlanadi. Ularni tuzilishiga va tayyorlanish texnologiyasiga ko‘ra tasniflash mumkin. Tuzilishiga ko‘ra yarimo‘tkazgich to‘g‘rilovchi diodlar yassi va nuqtaviy diodlarga, tayyorlanish texnologiyasiga ko‘ra esa, eritib tayyorlangan, diffuziya va epitaksiya usuli bilan tayyorlangan diodlarga ajratiladi.
Yassi to‘g‘rilovchi diodlarda p-n o‘tish yuzasi katta bo‘ladi va ular katta qiymatli toklarni (30 A gacha) to‘g‘rilashda ishlatiladi. Nuqtaviy diodlarning p-n o‘tish yuzasi kichik bo‘lgani sababli, ular kichik toklarni (30 mAgacha) to‘g‘rilash uchun ishlatiladi.
Odatda, yarimo‘tkazgich to‘g‘rilovchi diod 1 kV gacha teskari kuchlanishlarda ishlaydi. Diod ishlaydigan kuchlanish qiymatini oshirish zarurati tug‘ilganda bir nechta ketma-ket ulangan to‘g‘rilovchi diodlardan tashkil topgan to‘g‘rilovchi ustun deb ataluvchi yarimo‘tkazgich asbobdan foydalaniladi. Bunday yarimo‘tkazgich asbobda teskari kuchlanish qiymati 15 kV gacha yetishi mumkin.
Katta toklarni to‘g‘rilashga mo‘ljallangan to‘g‘rilovchi diodlar katta quvvatli diodlar deb ataladi va 30 A gacha bo‘lgan toklarni to‘g‘rilash imkonini beradi. Odatda bunday diodlar kremniy va arsenid galliy asosida yaratiladi. Germaniyli diodlarning teskari toklari qiymati temperatura o‘zgarishi bilan tez ortgani sababli, germaniy asosida katta quvatli diodlar yaratilmaydi.
Eritib tayyorlangan diodlar asosan, kremniydan tayyorlanib, chastotasi 5 kGts gacha bo‘lgan toklarni to‘g‘rilash uchun ishlatiladi. Kremniyli, diffuziya usuli bilan tayyorlangan diodlar yuqori chastotalarda (100 kGts gacha) ishlatilishi mumkin. Epitaksiya usuli bilan tayyorlangan kremniyli (Shottki bareri asosida ishlaydigan) diodlar 500 kGtsgacha bo‘lgan chastotalarda qo‘llanilishi mumkin. Arsenid galliy asosida tayyorlangan to‘g‘rilovchi diodlarning chastota xarakteristikalari eng yaxshi bo‘lib, ular bir necha megagerslargacha ishlay oladi.
Yarimo‘tkazgich diodlarning VAXi tahlilidan uning asosiy parametrlarini aniqlash mumkin. Bunda p-n o‘tish orqali o‘tayotgan tokning dioddagi kuchlanishga bog‘liqligi Ebers-Moll tenglamasi bilan aniqlanishini e’tiborga olish kerak:
, (1)
bu yerda, – diodning to‘yinish toki, – issiqlik potensiali, A – r-n o‘tishdan o‘tayotgan tok mexanizmini aniqlashtiruvchi parametr bo‘lib, u VAX idealligi parametri deb ham yuritiladi. A=1 bo‘lganda tok o‘tishining injeksiya, A=2 bo‘lganda rekombinatsiya mexanizmlari ishlaydi.
Yarimo‘tkazgich materiallar uchun T=300 K da issiqlik potensiali qiymati = 26 mV ni tashkil etgani sababli, p-n o‘tishdagi kuchlanish qiymati U = 0,1 V ni tashkil etganda (U> ), (1) formulaning soddalashgan ko‘rinishidan
(2)
foydalanish mumkin.
Diod xususiyatlarini belgilovchi muhim parametr bo‘lib p-n o‘tishning differensial qarshiligi hisoblanadi. U dioddagi kuchlanish o‘zgarishlarini dioddan o‘tayotgan tok o‘zgarishlariga nisbati bilan aniqlanadi:
(3)
(2) va (3)lardan foydalanib differensial qarshilikni hisoblash mumkin:
yoki (4)
p-n o‘tish orqali katta tok o‘tganda (ushbu tokning qiymati, diod turiga bog‘liq holda milliamperlardan bir necha o‘n milliamperlargacha bo‘lishi mumkin) yarimo‘tkazgich hajmiy qarshiligi R hisobiga kuchlanish pasayishi sodir bo‘ladi. Shu sababli Ebers-Moll tenglamasi quyidagicha yozilishi kerak:
(5)
bu yerda, R – yarimo‘tkazgich hajmiy qarshiligi, u ketma-ket qarshilik deb ham ataladi.
Yarimo‘tkazgich diodlarning elektr sxemalarda shartli belgilanishi 1-a rasmda, uning tuzilmasi ko‘rinishi 1-b rasmda keltirilgan. Rasmlarda diodning chiqishlari A va K ko‘rsatilgan bo‘lib, ular diodning elektrodlari deb ataladi. Diodning p – tomoniga ulangan elektrod anod deb, n – tomoniga ulangani esa, katod deb ataladi. Diodning statik VAXi 1-v rasmda keltirilgan.
Yarimo‘tkazgich diodning to‘g‘ri va teskari yo‘nalishlaridagi qarshiliklari bir-biridan keskin farq qiladi: to‘g‘ri yo‘nalishda siljitilgan diodning qarshiligi qiymati kichik, teskari siljitilgan diodniki esa, katta bo‘ladi. Shu sababdan diod bir tomonga elektr tokini yaxshi o‘tkazadi, ikkinchi tomonga esa, yomon o‘tkazadi.
a) b) v)
1- rasm. Yarimo‘tkazgich diodning shartli belgilanishi (a), tuzilmasi ko‘rinishi (b) va statik VAXi (v).
|
| |
