Международный научный журнал № 1(100), часть 1
«Научный Фокус» май, 2023
537
MASHINA DETALLARIDAGI YEYILISH TURLARI VA ZARBIY ISHQALANISHDA
ISHLAYDIGAN DETALLARNI MUSTAHKAMLIGINI OSHIRISH
BO’YICHA QILINGAN ISHLAR TAHLILI
Mo‘ydinov Azizbek Shuxratovich
“TMJ”kafedrasi, t.f.f.d,dotsent
Andijon Mashinasozlik instituti
Abduvoxitov Nurbek Dilshodbek o’g’li
PICHTJ M-59-21 guruh magistranti
Andijon Mashinasozlik instituti
Annotatsiya: Mashina detallarining yeyilishiga asosiy sabab ishqalanishdir.
Mashina detallarining ishlash jarayonida ishqalanuvchi sirtlariga kuchlar ta‘sir
etishidan o’lchamlarining nomaqbul o’zgarishi yeyilish deb ataladi.
Detallarning yeyilishi belgilangan birliklarda aniqlanadigan yemirilish natijasidir.
Yeyilish ishqalanuvchi sirtlar materiali va sifatiga, ularning o’zaro siljish harakteri va
tezligiga, bir-biriga tegish tabiatiga, moylash va moylash materiallari turiga va boshqa
ko’p omillarga bog’liq.
Kalit so’zlar: Detal, Korrozion-mexanik, gidroabraziv, yeyilish, uzel, qobirg’a
cho’mich, abraziv, kontakt, plastic deformatsiya
Mashinalar uchun yeyilishning uchta turi belgilangan (GOST 23.002-78):
Mexanik, Korrozion-mexanik va elektr toki ta‘sirida yeyilishlar. O’z navbatida har bir
yeyilish bir necha ko’rinishga ega.
Mexanik yeyilish mexanik ta‘sirlar natijasida sodir bo’lib, u abraziv, gidroabraziv
(gazoabraziv), erozoin, gidroerozion (gazoerozion), kavitatsion, freting, toliqib va
qadalib yeyishlarga ajratiladi.
Korrozion – mexanik yeyilish mexanik ta‘sir hamda material bilan muhit orasida
ximiyaviy yoki elektroximiyaviy o’zaro ta‘sirlanishi tufayli sodir bo’ladi. Bu yeyilish
oksidlanib va freting-korroziyadagi yeyilishga ajratiladi.
Elektr toki ta‘sirida yeyilish elektro-errozion yeyilish deb ataladi. U sirtdan elektr
toki o’tganda razryadlar ta‘siri natijasida sodir bo’ladi. Elektr generatorlarining
kollektorlari, qo’zg’aluvchan elektr kontaktlar va boshqa sirtlar ana shu turdagi
yeyilishga moyil bo’ladi.
Yeyilish turlarining klassifikatsiyalari A.K.Zaytsev, B.I.Kostetskiy, M.M, Xrushchov,
I.V.Kragelskiy va boshqa olimlar tomonidan taklif etgan. Shulardan prof. B.I.Kostyoskiy
va prof. M.M.Xrushchov taklif etganlarini qisqacha ko’rib chiqamiz.
B.I.Kostyoskiy taklifiga ko’ra yeyilish ilashib qolish natijasida yeyilish, oksidlab
yeyilish, issiqlik ta‘sirida yeyilish, abrazivdan yeyilish va chechaksimon yeyilishga
bo’linadi.
Международный научный журнал № 1(100), часть 1
«Научный Фокус» май, 2023
538
Ilashib yeyilish moy va oksid pardasi bo’lmaganda po’lat yuzalar kichik (1,0
m/sek gacha) tezlik bilan ishqalanishida va solishtirma bosim xaqiqiy kontakt bo’lgan
joylarda detalning oquvchanlik chegarasidan oshib ketgan hollarda kuzatiladi.
Oksidlanib yeyilishda bir vaqtning o’zida ikki jarayon boradi: ulardan biri detallar
sirtqi qatlamlarida detal mikroskopik hajmining plastik deformatsiyalanishi bo’lsa,
ikkinchisi havodagi kislorodning deformatsiyalanuvchi qatlamlarga diffuziyalanishidir.
Issiqlik ta‘sirida yeyilish detallarning katta sirpanish tezliklarida va katta solishtirma
bosimlarda ishqalanishi natijasida hosil bo’ladigan issiqlik natijasida sodir bo’ladi.
Ajralib chiqayotgan ko’p miqdordagi issiqlik detalning ichki qatlamiga o’tishga
ulgurolmaydi, natijada detallarning sirtqi qatlamlari juda qizib ketadi.
Mavjud mashinalarga davriy ravishda texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash
orqali ularning ishga yaroqliligi saqlab turiladi. Bunday tadbirning muhimligini
quyidagi misollardan ko‘rish mumkin.
V.V.Kurchatkinning taxriri ostida chop etilgan darslikda “Qadimdan bugungi
kunga qadar, birinchi ish qurolidan (tosh, pichoq va bolta) tortib to zamonaviy kosmik
raketalar va robotlargacha inson nimani ixtiro qilgan bo‘lsa, u o‘z imkoniyati
darajasida uni ishonchli bo‘lishiga harakat qilgan. Ammo, butunlay buzilmaydigan va
doimiy ishga yaroqli mashina yaratish mumkin emas, chunki unga turli omillar ta’sir
etishi natijasida vaqt o‘tishi bilan detallari o‘z xossalarini yo‘qota boshlaydi va natijada
ishonchliligining belgilangan ko‘rsatkichlaridan chetga chiqa boshlaydi. Ushbu chetga
chiqishlarni bartaraf etish uchun ularga texnik xizmat ko‘rsatiladi va ta’mirlanadi”.-deb
ko‘rsatib o‘tilgan.
Yana bir adabiyotda quyidagilar yoritilgan. Avtomobillarning yangiligida
texnikaviy holatini belgilovchi parametrlari ularning turlari va konstruksiyalariga
qarab texnik xujjatlarda keltiriladi va ular ekspluatatsiya jarayonida yuklanish hamda
tashqi muhit ta’sirida o‘zgarib boradi. Zamonaviy avtomobillar 15-20 ming qismlardan
iborat bo‘lib, ishlash davomida ularning 7-9 ming xillarining birlamchi xususiyatlari
o‘zgarib boradi, shu jumladan, 3-4 ming xillarining ishlash davri avtomobilning ishlash
davridan kamroqdir. Shu sababli, ularga texnik xizmat ko‘rsatish va ularning ta’mirlash
ehtiyoji avtomobil ishlay boshlagan paytdan boshlanadi.
Taniqli rus olimi V.M.Kryajkov esa “Mashinalarni ta’mirlash alohida maqsad
emas, balki, ularni ishga yaroqliligini ta’minlash umumiy tizimidagi juda katta
ahamiyatga ega bo‘g‘in hisoblanadi. CHunki hozirgi kundagi mavjud texnikalardan
ta’mirlashlarsiz foydalanib bo‘lmaydi. Ta’mirlash bilan bir vaqtda ularni xizmat
muddatini oshirish borasida takomillashtirish ham mumkin bo‘ladi”.- degan.
Ushbu misollar asosida xulosa qilish mumkinki, qishloq xo‘jaligi yangi va sifatli
texnika bilan to‘la ta’minlanmas ekan, ularni o‘z vaqtida yangi va zamonaviy turlari
bilan almashtirib turilmas ekan, mavjud texnikalarni davriy ravishda joriy va kapital
ta’mirlash tizimiga ehtiyoj mavjud bo‘laveradi.
Mashinalarga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ehtiyojini vujudga keltiruvchi
asosiy sabablar quyidagilardan iborat.
Международный научный журнал № 1(100), часть 1
«Научный Фокус» май, 2023
539
Akademik Sh.U.Yo‘ldoshevning ta’kidlashicha, “Mashinalarda yuzaga keladigan
nosozliklarga detallarida turli xil nuqsonlar paydo bo‘lishi va ularning eyilishi sabab
bo‘ladi [1]. Ushbu sabablar ichida detallarning yetakchi hisoblanadi. SHuning uchun
qishloq xo‘jalik va melioratsiya mashinalarini ishdan chiqishining oldini olishga
nosozlikka olib keluvchi detallarni o‘z vaqtida almashtirish yoki ularning eyilishga
chidamliligini oshirish orqali erishish mumkin.
Q.X.Mahkamov asarida “Mashinalar yaratish va ulardan foydalanishning ko‘p
yillar davomida orttirilgan tajribasiga qaramasdan, mavjud mashinalar bugungi kun
talabiga hali to‘la javob bera olmayapti. Jumladan, bu mashinalar ishqalanish
birikmalarining buzilishi oqibatida ishdan chiqishi nisbatan ko‘p. Ushbu mashinalar
ishdan chiqishining 80% dan ortig‘i eyilish natijasida sodir bo‘ladi” - deyilgan
SH.A.SHoobidov va A.Irgashevlarning o‘quv qo‘llanmasida “Yeyilish mashinada
nuqsonlar paydo bo‘lishining asosiy sababchisi. Mashinani ishlatish jarayonida uning
o‘zaro tutashgan uzel va detallarining normal ishlashiga to‘sqinlik qiluvchi joiz
o‘lchamdan chetga chiquvchi tirqishlar paydo bo‘ladi. Buning asosiy sababi tutashgan
detallarning o‘zaro ishqalanishi natijasida sodir bo‘ladigan eyilishdir. Shuni ta’kidlash
lozimki, mashinalarda sodir bo‘ladigan buzilishlarning 80% idan ko‘prog‘i yeyilish
hisobiga to‘g‘ri keladi”- deb ko‘rsatib o‘tilgan.
S.M.Babusenko traktor va avtomobillarning ishonchliligini pasayishiga va xizmat
muddatlarining kamayishiga asosan detallarning eyilishi sabab bo‘lishini ko‘rsatib
o‘tgan. Eyilish muqarrar hodisa. Biroq bu hodisa mohiyatini hamda unga qarshi kurash
choralarini bilish va ularni amalda qo‘llash orqali detallar eyilishini ko‘p darajada
kamaytirish va mashinalarning ishonchliligini oshirish mumkinligini ta’kidlagan.
A.S.Pronikov esa, “Mashinalar konstruksiyasiga qo‘yilgan talablarga amal qilish
ko‘pgina birikmalarning og‘ir sharoitlarda ishlashiga va eyilishiga sabab bo‘ladi.
Birikmalarining eyilishi mashinaning ishga yaroqlilik, ishonchlilik darajasi kabi texnik
ko‘rsatkichlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etib, ularni pasayishiga olib kelishini” aytgan.
Vafoyev S.T. Musurmanov R. “Qurilish va melioratsiya mashinalarini ishlatish”
kitobida ekskovatorning ishlash prinsipi va uning turlari haqida ma’lumotlar keltirib
o’tgan. Sankt-Peterburg Politexnika universiteti doktoranti Serditov Anton
Yevgenevich tomonidan yozilgan “Ratsionalnыe litye xlado- i iznosostoykie stali dlya
gornodobvayushey texniki i texnologiya ix proizvodstva” nomli maqolasida
ekskovator cho’michi quyma tishlarini tasnifi va sovuq iqlim sharoitida ishlaganda
uning mustahkamligini oshirish yo’llari ko’rsatib berilgan. Ma’lumki sovuq havo
ta’sirida metallda o’zgarishlar hosil bo’lib mo’rtlasha boshlaydi va natijada ish
samaradorligi pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda tishlarning ishdan chiqishi
50% gacha ortishi mumkin. Sovuq harorat tufayli tishning ishdan chiqishi nafaqat
metall bilan balki qazib olinayotgan mineralga ham bog’liq bo’ladi.
Akademik Sh.U.Yo’ldoshev o’z darsligida «Mashinalarni ta’mirlashga, texnik
xizmat ko’rsatish va saqlashga qilinadigan xarajatlar hozircha ularning boshlang’ich
narxidan ancha ortiq. Binobarin, ishonchlilik muammosini hal qilish katta mablag„larni
Международный научный журнал № 1(100), часть 1
«Научный Фокус» май, 2023
540
tejash imkonini beradi. Ana shunday mashinalar parkini doimo shay holatda tutib
turish va undan ko’ngildagidek foydalanish uchun har yili milliardlarcha so’m mablag’
sarflanadi. Shu bois mashinalarning ishonchliligini oshirish, ta’mirlangan texnikaning
sifatini yaxshilash hamda ta‟mirlash va xizmat ko’rsatishga ketadigan sarflarni
kamaytirish davlat ahamiyatiga molik vazifadir».- deb aytib o’tgan [1].
Ekskavator cho’mich tishlarini yeyilib ishdan chiqishi va ularning xizmat
muddatini oshirish ustida jahonda va respublikamizda bir qancha olimlar ilmiy-
tadqiqotlar olib borganlar.
T.I. Asqarxo’jaev o’z asarida abraziv ishqalanish sharoitida ishlaydigan ishchi
organlarning kesuvchi qismlarini yuqori marganesli qimmatbaho 110G13L po’latidan
tayyorlash har doim ham maqsadga muvofiq emasligi, ya’ni har xil tosh-tuproq
sharoitida marnanesli po’latlarning yeyilishga qarshiligi ham turlicha ekanligini
ta’kidlagan [2]
A.N. Ruzibaevning ilmiy tadqiqotlarida EKG-5A rusumli ekskavator cho„michining
tajriba nusxa tishlarini tayyorlash texnologiyasi tuproq bilan tish orasidagi hosil
bo’ladigan kuchlanishi, EKG-5A rusumli ekskavator cho„mich tishlarining uch qirrali
konstruksiyasi hosil bo’ladigan zo’riqish kuchlarini teng taqsimlanishini ta’minlash,
cho’mich tishlarining ish jarayoni dinamiklik darajasi inobatga olingan holda yeyilish
parametrlarini hisoblashning matematik modelini ishlab chiqqan. Bundan tashqari
ekskavator cho’mich tishlarining yeyilishga bardoshliligini hisoblash usullari
materiallarning yeyilish nazariyasi, cho’michning kesuvchi elementlarining
konstruksiyasi yeyilish nazariyasi, ekskavator cho’mich tishlari kesuvchi qismining
geometrik parametrlari va shakllari zarbda hosil bo’ladigan urinma kuchlarning
yo’nalishi asosida takomillashtirgan [3].
Xulosa
Yo‘l qurish, qurilish, konchilik mashinalarning kesuvchi elementlarining
mustahkamligi, chidamliligi va yeyilish bardoshligini oshirish masalalari xorijlik va
respublikamiz olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlari va tadqiqotlarida
muayyan darajada tadqiq etilgan.
Lekin o‘tkazilgan tadqiqotlarda zarbiy ishqalanishda ishlaydigan ishchi
organlarning mustaxkamligini payvandlab qobirg‘alar xosil qilish orqali resursini
oshirishning mavjud texnologiyalari etarli darajada o‘rganilmagan. Ularda, ishchi
organlarning resursini ortishini ta’minlaydigan, etarli qattiqlikka va eyilishga
chidamlilikka ega bo‘lgan istiqbolli kompozitsion materiallarni payvandlab qoplab
qobirg‘alar hosil qilish masalalariga yetarli darajada e’tibor berilmagan
| 