Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
186
фаслларида ўзбек тили билан анча аввал алоқага киришган араб ва форс-тожик
тиллари бирликларининг лингвопоэтик хусусиятларини кўриб ўтамиз.
Қуйидаги матнда муаллиф ўз қаҳрамони нутқида
аруз ўзлашмасини
арвуз шаклида қўллаш билан комик эффект яратган, унда муаллифнинг
Баширжонга нисбатан сатирик кулгиси, ўта салбий муносабати намоён
бўлади:
Каримий сал наридаги дарахтдан битта сарғиш япроқни узиб олди,
хийла вақт унга хаёлчан тикилиб ўтирди.
-Хазон! – дея хўрсинди у ва ялт этиб Баширжонга қаради. – Гап бундоқ:
мен ёши ўтиб қолган бўлса-да, Элшод тахаллусли бир шогирдга эгаман.
Бармоқда мазаси бўлмаса-да, арузда қалами равонроқ...
Баширжон яна ҳаратланди: “Бармоқ” дегани нима бўлса экан? Яна
“арвуз” деди ҳам чоғи. Тавба, бу шоирларнинг тириги жуда қизиқ бўларкан-
да... ” (Н. Аминов, Ёлғончи фаришталар)
Бизнинг бадиий матнларни кузатишимиз натижасида шу маълум
бўлдики, модал муносабат билдирадиган аксар арабча ўзлашмалар исломий
руҳ билан йўғрилган бўлиб, ўзи ифодалайдиган маънони кучли ифодалайди.
Шу сабабли ёзувчи-шоирлар қаҳрамон нутқини поэтиклаштиради. Қуйидаги
гапдаги
иншолло –
худо ҳоҳласанинг синоними. Ойбек ўз қаҳрамонининг
ёшидан келиб чиқиб, унинг нутқида
иншоолло сўзини қўллайди. Шунингдек,
кучли истакни билдиради: [Шокир ота:] -
Қизим, аканг мард йигит эди,
номусли йигит эди. Номус билан, мардлик билан ўлди. У зулм илдизига болта
урди. Иншоолло, зулм дарахти қурийди. (Ойбек, Танланган асарлар)
Демак, арабча ўзлашмалар ҳам ўз қатлам сўзлари билан тенг даражадаги,
айрим ҳолатларда ундан ҳам юқорироқ поэтик вазифаларни бажаради. Бу
аслида арабча ўзлашмаларнинг ўз қатламдаги синонимига қараганда маъно
кўлами, модал белгилари ортиқлиги боғлиқ бўлиб, ўзбек тилига қабул
қилинишига ҳам шу сабаб бўлган. Агар арабча ўзлашма синоними билан маъно
ва баҳога кўра тенг бўлганда ўзбек тилига қабул қилинмаган бўлар эди. Биз
таҳлил қилган аксар ўзлашмалар модал маъноси, исломий руҳи кучлилиги
сабабли поэтик вазифадор бўлакка айланган.
