“KELINLAR QO‘ZG‘OLONI” KOMEDIYASIDA EMOTSIONAL-
EKSPRЕSSIV LEKSIKA
Qo‘shinova Muyassar Umarboyevna
ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi
Namangan akademik litseyi
Annotatsiya: Ushbu maqolada Said Ahmadning “Kelinlar qo‘zg‘oloni”
komediyasida aks etgan emotsional-eksprеssiv leksika va uning o‘ziga xos lingvistik
xususiyatlari tasnifi tahlil etilgan. Emotsional-eksprеssiv leksika orqali
yozuvchining komik xarakter yaratish mahorati misollar asosida tahlil doirasiga
tortilgan.
Kalit so‘zlar: emotsional-eksprеssiv leksika, komik xarakter, komediya, ko‘p
ma’noli so‘z va iboralar, denotativ ma’no, ifoda semalari, konnotativ ma’no.
Annotation: This article analyzes the classification of emotional-expressive
vocabulary and its specific linguistic features reflected in Said Ahmad's comedy
"Kelinlar quzgaloni". The writer's ability to create a comic character through
emotionally-expressive vocabulary is drawn into the analysis based on examples.
Аннотация: В статье анализируется классификация эмоционально-
экспрессивной лексики и ее языковые особенности, отраженные в комедии
Саида Ахмада «Kelinlar kuzgaloni». В анализе на примерах привлекается
умение писателя создать комический образ посредством эмоционально-
экспрессивной лексики.
Said Ahmad ijodida emotsional-eksprеssiv leksika vositasida komik xarakter
yaratish, yumor va satirada uslubiy bo‘yoqdor leksikadan o‘rinli foydalanish
kuzatiladi. Yozuvchining «Kelinlar qo‘zg‘oloni» asari komediya janriga xos barcha
xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan. Komediya janrida yaratilgan asarlar dramatik
turga mansub bo‘lib, qahramonlarning o‘ziga xos xarakterini yoritishda yumor va
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
182
satiraga boy bo‘lishi bilan boshqa dramatik asarlardan farq qiladi.
“Komediya” (yunoncha komos-quvnoq marosim, ode-qo‘shiq) antik
davrdayoq janr sifatida shakllangan. Komediya dramatik turning komiklikka
asoslangan janri bo‘lib, unda xarakterlar, holat va voqealar kulgili tarzda, komiklikka
yo‘grilgan holda taqdim etiladi. Antik zamonlardan to klassitsizim davriga qadar
komediya tragediyaning aksi ko‘rilgan va adabiyotshunoslikka oid risolalarda
tragediyaga yuksak, komediyaga esa tuban janr sifatida qaralgan. Mazkur hol XVIII
asrgacha, ma’rifatchilik adabiyotida oraliq janr sifatida drama paydo bo‘lgunga
qadar davom etgan. Keyingi ikki asr davomida komediya muttasil rivojlandi, turfa
janr xususiyatlarini kasb etib, imkoniyatlari kengaydi [Quronov D., Mamajonov Z.,
Sheraliyeva M., 2010: 138-bet].
“Kelinlar qo‘zg‘oloni” asarini lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchi
mahoratini namoyon etadigan emotsional-ekspressiv ifoda semalari qabariq holda
reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiiy-estetik maqsadiga qay
darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish talab qilinadi. Rangsiz tasviriy
san’at, ohangsiz musiqa bo‘lmaganidek, tilsiz adabiyot ham bo‘lmaydi. Adabiyotni
insonshunoslik deydilar. Darhaqiqat, yozuvchi xilma-xil insoniy xarakterlarni tadqiq
qilib, jamiyat rivojiga yordam beradigan salmoqli haqiqatlarni kashf etadi. Biroq
bularning hammasi adabiyotda til orqali ro‘yobga chiqariladi. Aslida, taniqli
adabiyotshunos olim O. Sharafiddinov ta’biri bilan aytganda, “Adabiyot tildan
boshlanadi. Adibning yozuvchilik nigohi qancha o‘tkir bo‘lmasin, tafakkur quvvati
qancha baquvvat bo‘lmasin, inson tabiatining sir-u asroridan har qancha boxabar
bo‘lmasin, qalami o‘tmas, uslubi to‘mtoq, tili g‘aliz bo‘lsa, uning oliyjanob niyatlari
qog‘ozda qolib ketaveradi. Yozuvchi hayot haqidagi tasavvurlarini, ijtimoiy-
ma’naviy muammolar haqidagi hukm va xulosalarini kitobxonga til orqali yetkazadi,
odamlar qalbidan kechadigan ismsiz tuyg‘ularga nom beradi, so‘z sehri bilan
kitobxonga ta’sir ko‘rsatib, uning fikriy dunyosini, ruhiy olamini harakatga
keltiradi”
[Шарафиддинов О., 1987: 27-bet].
Badiiy adabiyotda tilning o‘rni beqiyos. Shuning uchun taniqli rus yozuvchi
Konstantin Fedin o‘z vaqtida “Badiiy adabiyot til san’atidir. Hatto badiiy formaning
bosh bo‘laklaridan biri bo‘lgan kompozitsiya ham yozuvchi tilining hal qiluvchi
ahamiyati oldida keyinda turadi. Biz yetilmagan yoki hatto yomon kompozitsiyali
yaxshi asarlarni bilamiz. Lekin tili yomon yaxshi asarning bo‘lishi mumkin emas”,
– deb alohida ta’kidlagan edi [Дониёров Х., Йўлдошев Б., 1988: 78-bet].
Badiiy tilning lingvistik xususiyatlarini o‘rganish sohasida o‘zbek badiiy nutq
uslubiyati fani keyingi yillarda salmoqli yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Eksprеssivlik,
faqatgina san'atkor, yozuvchilar tiligagina emas, jamoat arboblari, publitsistlar, hatto
olimlar tiliga xosligi tadqiqotlarda aks etdi.
Eksprеssivlik va emotsionallik tushunchalari o‘rtasida ma’lum darajada
|
