Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
6
o‘rganiladi: matematika, astronomiya, geografiya, falsafa, filologiya. Shuning uchun
ham turli soha vakillari bu kategoriyani o‘rganishga intilib kelishgan. Lingvistikada
ham ko‘plab tadqiqotchilar miqdor kategoriyasi ustida ish olib borishgan, miqdor va
uning xususiyatlari to‘g‘risida qator ishlarini chop ettirishgan.
Borliqni miqdoriy bilishda kamida uch jihat qatnashadi: empirik,
eksperimental va nazariy.
Miqdorni nazariy hamda eksperimental bilish, birinchi navbatda, aniq
fanlarning vazifasi sanaladi. Masalan, matematika miqdor bilan shug‘ullanuvchi eng
muhim sohadir. Shuningdek, falsafa, logika, psixologiya fanlari ham bevosita
miqdor kategoriyasi ustida ish olib boradi.
Subyekt miqdor haqidagi empirik bilimlarni amaliy faoliyat davomida, ya’ni
tajriba orqali egallaydi. Miqdoriy tushunchalar shakllanishi sohasining empirik
bilish jarayonini Jan Piaje har tomonlama chuqur o‘rgangan. Olim haqqoniy
bilishning majburiy shartlaridan biri sifatida xulosalarni eksperimental jihatdan
isbotlash va nazariyalarni logik-matematik tuzilishga olib borishni ko‘radi. “Ko‘p”,
“kam”, “bir xil”, “ko‘proq”, “kamroq” so‘zlari, Piajening fikricha, faqat miqdoriy
emas, sifatiy bahoni ham anglatadi. Bu so‘zlar taxminiy,
empirik anglashilgan
miqdorni bildiradi.
Ilmiy bilishda miqdor, o‘lchov birliklari, shkalalar kabilarning aniq o‘lchami
muhim sanalsa, amaliy tajriba, aksincha, miqdorni hayotiy vaziyatlar bilan
bog‘laydi. Miqdor har doim ham aniq o‘lchanmasligi, hisoblanmasligi mumkin.
Miqdoriy operatsiyalar matematik formula orqali yuzaga chiqqanda hamda
raqamlar, ramzlar bilan ifodalanganda aniqlik kasb etadi. Ammo miqdor tabiiy til
vositasida ifodalanganda, miqdoriy bahoning obyekti sifatida
predmetlar, hodisalar,
g‘oyalar va konseptlar, xususiyatlar va sifatlar, hissiyot va inson xayollari, taassurot
hamda bashoratlari namoyon bo‘lganda o‘lchovning aniq tizimi tarqala boshlaydi.
Demak, ilmiy metodlar miqdoriy bilish uchun qo‘llanadigan juda ko‘p uslublarning
kichik bir turi, xolos. Aniq narsalardan tashqari, ularning belgilari, harakat va
hodisalar ham miqdoriy baholanishi mumkin. Shuning uchun miqdor quyidagi
ontologik triada ko‘rinishida namoyon bo‘la oladi:
predmet miqdoriyligi, jarayon
miqdoriyligi, belgi miqdoriyligi. Predmet miqdoriyligi predmet yoki uning
qismlarini hisoblash, diskret bo‘lmagan materiallarni o‘lchashni nazarda tutadi.
Jarayon miqdoriyligi alohida jarayonlarni yoki umumiy jarayonning bo‘lagini,
uzluksiz jarayonlarni hisoblashni o‘z ichiga oladi. Belgi miqdoriyligi predmet yoki
jarayon belgisi intensivligining o‘dchovidir. Predmet miqdoriyligi ot bilan, jarayon
miqdoriyligi fe’llar, belgi miqdoriyligi sifat va ravish orqali ifodalanadi.
Ko‘pgina tadqiqotlarda miqdorni nomlashda tabiiy ravishda inson sezgi
a’zolari ishining xulosalari umumlashtirilgan. Ko‘pincha, miqdoriy baholash uchun
ko‘rish orqali anglashiladigan hisoblash mumkin bo‘lgan obyektlarning uzunligi,
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
7
zichligi kabi makoniy munosabatlar, takrorlanuvchi harakatlarning davomiyligi
hamda qisqaligi singari zamoniy munosabatlar ta’sir ko‘rsatadi.
Miqdor turli tillarda turlicha vositalar bilan ifodalanishi mumkin. Bu vositalar
o‘zaro o‘xshash bo‘lishi bilan birga, tillarning o‘ziga xos tomonlari hamda milliy-
madaniy jihatga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. ”Miqdor, sanoq” konseptining
umummadaniy mazmuni, madaniyatning boshqa hamma konseptlari singari
matematikadagi sanoq ilmiy tushunchasidan tubdan farq qiladi. Hatto ilmiy nuqtayi
nazardan xato hisoblanishi ham mumkin. Tilga
xos belgi nafaqat lingvistik, balki
ekstralingvistik ta’sirlarga ham uchraydi va qo‘llanishda qo‘shimcha ma’nolarga ega
bo‘ladi. Shuning uchun barcha tillarda miqdor semantikasi uchun xos bo‘lgan
umumiy, haqiqiy ma’no nutqiy ifodalanishda madaniyat bilan bog‘liq ravishda
sifatiy hamda baholovchi ma’nolar ham kasb etadi. Masalan, “ikki” baho
O‘zbekistonda “qoniqarsiz”, “besh” “a’lo” baho sanalsa, Germaniya umumta’lim
maktablarida buning aksini ko‘rish mumkin. Ruslar yetti raqamini, xitoyliklar
sakkizni, osiyoliklar to‘rtni xush ko‘radi. Yevropaliklar o‘n
uch raqamini
yoqtirishmaydi. Shuning uchun ham sonlarning yozma shakli sifatida baynalmilal
ideogrammalar–raqamlar belgilangan. Raqamlar so‘zlar bilan bir qatorda ishlatiladi
va sanoq ma’nosi qat’iyligi bilan so‘zlardan farqlanadi. U yoki bu son bilan bog‘liq
ramziy ma’nolar juda qadimdan turli tillar hamda madaniyatlarga xosdir.
Lingvistikaning faol rivojlanayotgan antropologik yo‘nalishi sifatida
lingvokulturologiya til hamda madaniyatning o‘zaro aloqasi to‘g‘risidagi ilmiy
bilishning umumiy sohasi sanaladi. Yuqoridagi fikrlar miqdor kategoriyasi bevosita
lingvokulturologiya bilan ham bog‘liq ekanini isbotlaydi.
