Energetika sistemasini qurish va uning ish sharoitlari bevosita tabiiy faktorlar
(masalan, suv havzalarining mavjudligi, energetika resurslarining geografik joylashuvi va
iste’molchilarning joylashuvi) bilan bog‘liqdir. Biosferaning holati, uni energetika qurilmalarining
ishi bilan bog‘liq ifloslanganlik darajasi energetika sistemasining texnik xarakteristikalari va ish
holatlariga nisbatan ma’lum cheklovlarni vujudga keltiradi.
Energetika sistemasini boshqarish faqat uning biosferaga ta’sirini emas, balki
yoqilgi bilan ta’minlash sistemasining sotsial funksiyalari, sanoat, transport va boshqa
faktorlarning ham ta’sirini e’tiborga olib amalga oshiriladi.
Energetika atrof-muhit va inson salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi manbalardan biri
hisoblanadi. Shu sababli uning ta’sirini kamaytirish texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etish
bugungi kunda ushbu soha olim va mutaxassislari oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir.
Foyadalanilgan adabiyotlar
1. Аллаев К.Р. Энергетика мира и Узбекистана. Аналитический обзор. – Т.: Издательство
«Молия», 2007. – 388 с.
2. Gayibov T.Sh. Elektr tarmoqlari va tizimlari. – T.: VORIS-NASHRIYOT, 2010. – 160 b.
ENERGIYA RESURLARINING TURLARI VA ULARDAN FOYDALANISH
Sh. Qo‘shmatova M12-20 ET guruh magistranti
Email:
kusmatovasahnoza@gmail.com
Farg’ona politexnika instituti
Ushbu ishda energiya resurslariningturlari keltirilgan bo‘lib, jahon miqiyosida energiya
resurslaridan foydalanish to ‘g ‘risidagi statistik ma’lumotlar keltirilgan
Energiya
- tabiat hodisalari, madaniyat va insoniyat hayotining umumiy asosidir. Shu bilan
bir qatorda energiya materiya harakati turli ko‘rinishlarining miqdoriy ko‘rsatkichidir. Turi
bo‘yicha energiya ximiyaviy, mexanik, elektrik, yadro va h.k. larga bo‘linadi. Inson tomonidan
foydalanish mumkin bo‘lgan energiya
energiya resurslari
deb ataluvchi moddiy obyektlarda
mavjuddir.
Barcha turdagi energiya resurslaridan amaliy ehtiyojlarda juda ko‘p miqdorda
foydalanuvchilari
asosiy energiya resurslari
deb yuritiladi. Ularga ko‘mir, neft, gaz kabi organik
Sotsial
faktorla
r
Biosfera
Energiy
a-tizimi
Yoqilg’i bilan
ta’minlash
tizimi
Energiya
iste’moli
tizimi
32
yoqilg‘ilar, Shuningdek daryolar, dengizlar va okeanlar, quyosh, shamol, yer tubining issiqlik
(geotermal) energiyalari kiradi.
Energiya resurslari
qayta tiklanuvchi
va
qayta tiklanmaydigan
turlarga bo‘linadi.
Yangilanuvchi energiya resurslariga uzluksiz ravishda tabiat tomonidan tiklanib turuvchi energiya
resurslari (suv, shamol va h.k.) kiradi. Yangilanmas energiya resurslariga oldindan tabiatda
jamlangan, ammo hozirgi geologik sharoitlarda paydo bo‘lmaydigan energiya resurslari (masalan,
ko‘mir) kiradi.
Tabiatda bevosita olinuvchi energiya (yoqilgi, suv, shamol, yerning issiqlik energiyasi,
yadro energiyasi va h.k.)
birlamchi energiya
, uni inson tomonidan maxsus qurilmalarda
o‘zgartirish natijasida paydo bo‘lgan energiya
ikkilamchi energiya
deyiladi.
O‘z nomlanishida elektr stansiyalari foydalanuvchi birlamchi energiya turini ifodalaydi.
Masalan, issiqlik elektr stansiyasi (IES) issiqlik energiyasi (birlamchi energiya)ni elektr
energiyasi (ikkilamchi energiya)ga aylantiradi, Shuningdek, gidroelektr stansiyasi (GES) suv
energiyasini elektr energiyasiga, atom elektr stansiyasi (AES) atom energiyasini elektr
energiyasiga aylantiradi.
Lozim bo‘lgan turdagi energiyani olish va u bilan iste’molchilarni ta’minlash
energetik
ishlab chiqarish
jarayonida amalga oshiriladi. Bu jarayonni besh bosqichga ajratish mumkin.
1. Energiya resurslarini olish va konsentratsiyalash: yoqilg‘ini qazib olish va tayyorlash,
gidrotexnik inshoatlar yordamida naporni vujudga keltirish va h.k.
2.
Energiya resurslarini ularni o‘zgartiruvchi qurilmalarga uzatish: bu quruqlikda va
suvda tashish orqali yoki suv, gaz va h.k.larni trubalarda haydash orqali amalga oshiriladi.
3.
Birlamchi energiyani ikkilamchi mavjud sharoitlarda taqsimlash va iste’mol qilish
uchun qulay bo‘lgan energiya turiga (odatda elektr va issiqlik energiyalariga) o‘zgartirish.
4.
O‘zgartirilgan energiyani uzatish va taqsimlash.
5.
Energiyani u uzatilgan va o‘zgartirilgan ko‘rinishlarda iste’mol qilish.
Agar qo‘llaniluvchi birlamchi energiya resurslari energiyasini 100% deb qabul qilsak, unda
foydali ish bajaruvchi energiya faqat 35-40% ni tashkil etadi, qolgan qismi isrof bo‘ladi. Isrofning
asosiy qismi issiqlik energiyasiga to‘g‘ri keladi.
Energiya isrofi hozirgi davrda mavjud bo‘lgan energetik mashinalarning texnik
xarakteristikalari bilan belgilanadi.
Turli energiya resurslari Yer sharining mintaqalari va davlatlarida nojinsli joylashgan.
Ularning ko‘p mavjud bo‘lgan joylari ko‘p iste’mol qilish joylari bilan mos kelmaydi. Jahonda
mavjud neft zahiralarining yarmidan ko‘pi Yaqin va O‘rta Sharq mintaqalarida joylashgan bo‘lib,
u yerdagi iste’mol jahondagi o‘rtacha ko‘rsatkichga nisbatan 4-5 baravar pastdir.
O‘zbekiston Respublikasi hududining 60% qismi neft va gaz zahiralari va ulardan
foydalanish bo’yicha istiqbolli hisoblanadi. Uzoq yillardan buyon olib borilgan qidiruvlar hamda
geologiya-geofizika izlanishlari asosida Respublika xududi beshta neft-gazlilik mintaqalarga
(Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy-G‘arbiy Xissaroy, Surxandaryo va Farg‘ona) bo’lingan bo’lib,
ularda neft va kondensatning umumiy resursi 5780 mln. tonnani tashkil etadi.
O‘zbekiston Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi orasida uglevodorodli yoqilg‘i
mahsulotlarini qazib olish suratini pasaytirmagan, balki ularni ishlab chiqarish hajmini mustaqillik
yillarida yanada oshirgan yagona davlatdir.
1991 yilgacha Respublikaning neft mahsulotlariga bo‘lgan talabining 75% qismi import
hisobiga qoplangan bo‘lsa, 1995 yilga kelib neft va kondensatni yillik qazib olish 1,5 mln.
tonnadan 7,6 mln. tonnagacha oshirilgan.
33
Respublika bo‘yicha qazib olinayotgan neftning 90% qismi Buxoro-Xiva mintaqasiga
to‘g‘ri kelmoqda.
1-jadval
Dunyoning ba’zi davlatlaridagi tabiiy gaz qazib olish va uning zahirasi
Davlat
Qazib olish, mlrd m
3
Zahira, mlrd m
3
Rossiya
560,90
48140
AQSH
539,07
4711
Kanada
167,83
1840
Indoneziya
74,23
2045
O‘zbekiston
54
5000
Malayziya
38,52
2258
Meksika
33,06
1808
Avstraliya
29,54
550
Xitoy
20,11
1160
Tailand
16,33
198
Vetnam
10,313
170
Yangi Zelandiya
5,65
68
Yaponiya
2,28
39
Jahon miqiyosida tabiiy gazning yillik iste’moli 2005 yilga kelib diyarli 3 trln m
3
ni tashkil
etdi. Tabiiy gazning dunyoning yoqilg‘i-energetik kompleksidagi ulushi 22% tashkil etmoqda.
O‘zbekiston respublikasining tabiiy gaz zahirasi taxminan 5 trln m
3
ni tashkil etib, bu
dunyo zahirasini 1,3% tashkil etmoqda (1.1- jadval).
Ma’lumotlarga ko‘ra Respublikamizda 2004 yilda 187 ta uglevodorodli hom ashyo konlari
aniqlangan va ochilgan, shulardan 91 tasi gaz va gaz kondensatlaridir. Hozirgi kunda
mamlakatimiz 25 ta kompressor stansiyalariga egadir. Yirik stansiyalarimizdan biri bo‘lmish
«Kokdumoloq» kompressor stansiyasida kuniga 4,2 mln. m
3
gaz ishlab chiqarilmoqda.
|
