27
Tojlanish razryadining shakllanishi quyidagicha davom etadi. Havo molekulasi tasodifan
ionlanadi va elektron chiqadi. Elektron uchi yaqinidagi elektr maydonida tezlanishni boshdan
kechiradi va yetarlicha energiyaga yetadi, u keyingi yo'lda keyingi molekulaga duch kelganda, uni
ionlashtiradi va elektron yana uchib chiqadi. Elektr maydoni uchi yaqinida harakatlanadigan
zaryadlangan zarralar soni qor ko'chkisi kabi ko'payadi. Agar o'tkir toj elektrod manfiy elektrod
(katod) bo'lsa, bu holda toj salbiy deb nomlanadi va ionizatsiya elektronlarining ko'chkisi tojlanish
uchidan musbat elektrod tomon siljiydi. Erkin elektronlarning hosil bo'lishiga katoddagi termion
emissiya yordam beradi. O’tkir uchda harakatlanayotgan elektronlar
ionlash uchun etarli
bo'lmaydigan hududga yetib kelganida, elektronlar neytral havo molekulalari bilan qayta birikib,
salbiy ionlarni hosil qiladi, so'ngra ular tojdan tashqaridagi mintaqada oqim tashuvchisi bo'lib
qoladi. Salbiy toj o'ziga xos yorqinlikka ega bo’ladi [2].
Tojlanish o’tkazgich sirti yaqinida (simda) ko’kish olovning paydo bo’lishi, chisirlash
ovozining tarqalishi, azonning paydo bo’lishi va yuqori chastotali to’siqning ta’siri bilan
xarakterlanadi. Tojlanishning paydo bo’lishi elektr maydonning keskin bir jinsli bo’magangiga va
tojlanish rivojlanayotgan elektrod sirtida hajmiy va sirtiy ionlanish jarayonining rivojlanishi uchun
etarli bo’lgan elektr maydon kuchlanganligi borligidan dalolat beradi.
Elektr maydon
kuchlanganligining bunday qiymatiga elektr maydon kuchlanganligining kritik qiymati deyiladi.
Misol uchun R radiusli tsilindr o’qi bo’ylab joylashtirilgan r radiusli silliqlangan sim uchun R>>r
bo’lgan holda elektr maydonining kritik kuchlanganligi quyidagi empirik formula bo’yicha
aniqlaniladi:
𝐸
𝑘𝑟
= 31𝛿(1 +
0.301
√𝑟𝛿
)
Elektr uzatish liniyasining o’tkazgichlarida tojlanish razryadining rivojlanishi o’tkazgichlar
orasida sirg’ish tokining oqib o’tishi va energiya isrofining yuzaga kelishi orqali texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlarining yomonlashuviga olib keladi. O’zgarmas tok kuchlanishida tojlanishga
bo’layotgan isrofni aniqlash uchun tojlanishning volt-amper harakteristikasini
(I=f (U ))
ni
aniqlash kerak. U holda liniyaning birlik uzunlikdagi quvvat isrofi quyidagiformula yordamida
aniqlanadi:
𝑃 = 𝑈𝑓(𝑈)
Tojlanishga bo’ladigan quvvat isrofini Mayr formulasi bo’yicha hisoblashda quyidagicha
aniqlanuvchi ekvivalent elektr yurituvchi kuchdan foydalaniladi:
𝐸
э
=
𝐸
𝑚𝑎𝑘𝑠
+ 𝐸
𝑚𝑖𝑛
2
O’tkazgichlar sirtida paydo bo’ladigan maksimal elektr yurituvchi kuchning ular o’rtasidagi
masofaga bog’liqligi 1.1- rasmda keltirilgan.
1.1-rasm.Parchalangan o’tkazgich sirtidagi maksimal va ekvivalent elektr yurituvchi
kuchning o’tkazgichlar orasidagi masofaga bog’liqligi
28
Formuladagi koeffitsientlar: yaxshi ob-havo uchun K=44; Ekr=17 kV/sm, yomon ob-havo
uchun K=31,5; Ekr=11 kV/sm qabul qilinadi. Mayr formulasi bo’yicha taxminiy hisoblashlarda
yomon ob-havo 10% ni, yaxshi ob-havo esa 90% ni tashkil etadi deb qabul qilinadi.
Ob-havoning
bunday bo’linishi shartli bo’lib, Mayr formulasi yillik isrofning o’rtacha taxminiy qiymatini
beradi[2,4].
1.2-rasm. Yakka o’tkazgichda tojlanishga bo’luvchi o’rtacha isrofning (r=1sm) o’tkazgich
sirtidagi maksimal maydon kuchlanganligiga bog’liqligi
Tabiiyki, har xil konstruktsiyali tayanchlarda har xil klimatik sharoitlar uchun tojlanishga
bo’ladigan quvvat isrofini tajriba (eksperimet) yo’li bilan aniqlashga imkoniyat yuq. Tojlanishga
bo’layotgan isrofning elektr maydon kuchlanganligiga bog’liqligi 1.9- rasmda keltirilgan. Bu
rasmda bittalik o’tkazgich P, kVt/km.sm
2
sirtida tojlanishga bo’layotgan quvvat isrofinining ob-
havo sharoitiga va manbaiing elektr yurituvchi kuchiga bog’liqligi ifodalangan [3].
Tojlanish razryadi yuqori kuchlanishli havo uzatish liniyalarida elektr energiyasi bilan
uzluksiz va ishonchli ta’minlanishda bir qator salbiy omillarni keltirib chiqaradi. Bunday
ionlashgan razryadlar qisman elektr uzilishi paytida xamda bir jinsli bo’lamagan elektr maydonida
yuzaga keladi hamda elektr simlarining izolyatsiyasiga zarar beradi. Energetika sohasida
qo‘llaniladigan tojlanish razryadini bartaraf etish usullarining afzalliklari
va kamchiliklarni
aniqlash yildan-yilga takomillashtirilmoqda. Bugungi kunda elektro-optik nazorat yuqori
mahsuldorlik va natijalarning ishonchliligini, shuningdek, diagnostika xavfsizligini ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Райзер Ю. П. Физика газового разряда. Изд. 2-ое, доп. и перераб. М.: Наука, 1992.
2. Морозов М. А. Современная лазерная дальнометрия / М. А. Морозов,А.В. Муравьёв
// Новые направления развития приборостроения: материалы 9-й международной
научнотехнической конференции
молодых ученых и студентов, 20-22 апреля. – Минск,
Беларусь, 2016..
3. Муравьёв А. В. Основные тенденции, проблемы и перспективы развития
дисплейной наноэлектроники / А. В. Муравьёв // Неруйнівний контроль в контексті
асоційованого членства України в Європейському союзі: матеріали 2-гої науково-технічної
конференції з міжнародною участю. – Польща, Люблін, 2018. – С. 10-11.
4. Haydarov S. D. "O’ta kuchlanish va izolyatsiya" fanidan m’aruza matnlari. - Toshkent:
ToshDTU, 2001 y.
