34
gidroenergetika sohasida ham islohotlar izchil ravishda bosqichma-bosqich olib borilmoqda.
Bunga misol qilib 1-jadvalda keltirilgan gidroelektr stansiyalaning (GES) misol qilib keltirish
mumkin.
GESning quvvati suv oqimining bosimi va GESning FIKga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida,
tabiat qonunlariga mos holda suv miqdorining doimiy o‘zgarib turishi, fasl o‘zgarishi va boshqa
bir qancha sabablarga bog‘liq. Shu sababli GESlarning ish holatlarini rejalashtirish va boshqarish
yillik, oylik, haftalik va sutkalik sikllarda amalga oshiriladi.
1-jadval
O‘zbekiston gidroelektr stansiyalarining belgilangan quvvatlari
№
GES nomi
Belgilangan
quvvati
MVt
№
GES nomi
Belgilangan
quvvati
MVt
1
O‘rta chirchiq GESlar
kaskadi
951
11
To ‘palang GES
30
2
Chirchiq
GESlar
kaskadi
192
12
Toshkent
GESlar kaskadi
29
3
Tuyamo‘yin GES
150
13
Shahrixon GESlar kaskadi
28.6
4
Andijon GES
140
14
Ohangaron GES
21
5
Farhod GES
126
15
Katta Farg ‘ona kanalida
Kichik GESlar kaskadi
12
6
Quyi Bo ‘zsuv GES
kaskadlari
50.9
16
Tuyabo ‘g ‘oz GES
11.4
7
Andijon GES-2
50
17
Kudosh GES
5
8
Hisorak GES
45
18
Ertoshsoy GES
2
9
Qodiriya
GESlar
kaskadi
44.6
19
Zomin mikro GES
0.2
10 Samarqand
GESlar
kaskadi
43.1
GESlar quvvatiga bog‘liq holda bir necha turga bo‘linadi. Bular
katta quvvatli – 25
MVt va undan yuqori;
o‘rtacha quvvatli – 5 MVtdan 25 MVtgacha;
kichik GESlar – 1000 kVtgacha quvvatli GESlardir.
GESlar quriladigan joylarda tabiiy sharoitlarning turlichaligi ularda o‘rnatiluvchi
turbinalarning tuzilishlarini turlicha bo‘lishini belgilaydi. Turbinalarning quvvatlari bir necha
kilovattdan yuzlab megavattlargacha, aylanish chastotalari esa, 16
2
/
3
dan 1500 ayl./min. gacha
o‘zgaradi.
So‘nggi 30-40 yil davomida ayrim GESlarda gorizontal
qobiqli agregatlar ham
qullanilmoqda. Bunday agregatlarning elektr generatori atrofidan suv oqib o‘tuvchi germetik
yopilgan qobiqning ichida joylashtiriladi. Gidravlik sharoitlarning yaxshiligi hisobiga bunday
agregatlarning FIK 0,95-0,96 dan kattadir.
GESning prinsipial sxemasi 1- rasmda tasvirlangan.
35
1- rasm. GESning prinsipial sxemasi: 1- to‘g‘on poydevori; 2- to‘g‘on 3- suv qabul qilgich; 4–
suv qabul qilgichning zatvorrlari; 5- suv qabul qilgich
zatvorlarining kranlari; 6- mashina zali; 7-
mashina zali kranlari ; 8- gidroturbin kamerasi; 9- gidroturbina; 10- suvni chiqarib yuborish
kanali; 11- gidrogenerator; 12- gidrogeneratorning qo‘zg‘atkichi; 13- blokning oshiruvchi
transformatori; 14- izolyatorlar shodasi; 15- elektr uzatish linyasi; 16- avtomobil yo‘li; 17-
yuqori bef; 18- quyi bef.
Tekis hududlarda oquvchi daryolarda to‘g‘onli GESlar ikkita turga bo‘linadi: o‘zan va
to‘g‘onorti GESlar. Odatda napor 30 m gacha bo‘lganda stansiyaning binosi daryoning o‘zanida
qurilib, ular to‘g‘on singari naporni o‘ziga qabul qiladi. Bunday GESlar
o‘zan GES
lar deb
yuritiladi. Napor 25-30 m dan katta bo‘lgan hollarda stansiyaning birosi to‘g‘onning ortida
quriladi. Bunday GESlar
to‘g‘onorti GES
lar deb yuritiladi.
Gidroakkumulyasiyalovchi elektr stansiyasi (GAES) – boshqa elektr stansiyalarida ishlab
chiqarilgan elektr energiyasini qabul qilib, uni suvning potensial energiyasiga va zarur vaqtda bu
potensial energiyani qayta elektr energiyasiga aylantirishga mo‘ljallangan
uskuna va jihozlar
majmuyidir.
Shunday qilib, GAES odatdagi nasos va gidroelektr stansiyalari rejimlarida ishlovchi
inshoot hisoblanadi.
GAES turli balandliklarda joylashib, bir-biri bilan quvurlar orqali bog‘langan ikkita suv
havzasidan iborat bo‘lgan gidrotexnik inshootlarga ega. Yuqorida joylashgan suv havzasi sun’iy
yoki tabiiy (masalan, ko‘l holida), quyi suv havzasi esa to‘g‘on yordamida to‘silgan suv havzasi
holida bo‘lishi mumkin. GAES binosi quvurining quyi qismida joylashtiriladi. GAESning
prinsipial sxemasi 3.5- rasmda tasvirlangan.
Energotizimning sutkalik yuklama grafigini keskin o‘zgaruvchanligi, odatda, uni qoplash
uchun qo‘shimcha xarajatlarni talab etadi. Bu xarajatlar, birinchi navbatda,
issiqlik elektr
stansiyalarining yuklamalarini o‘zgarishi, katta yuklamalarda solishtirma yoqilg‘i sarfining
nisbatan kattaligi, zaruriy zahirani saqlab turish zarurligi bilan bog‘liqdir. Bunday xarajatlarni
kamaytirishning samarali yo‘llaridan biri yuklama grafigini tekislash, ya’ni grafikning
o‘zgarishidagi keskinlikni bartaraf etishdir. GAES energotizimda aynan shunday vazifani bajaradi.
Energotizimning yuklamasi kam bo‘lgan soatlarda (odatda, sutka davomida 7-12 soat)
GAES nasos stansiyasi rejimida ishlaydi.
Natijada energotizimning
yuklamasi GAESning
quvvatiga teng bo‘lgan miqdorga ortadi. Bunda GAES tarmoqdan oluvchi elektr energiyasi
hisobiga suvni quyi havzasidan yuqori havzaga haydaydi. Shu tariqa bunday rejimda tarmoqdan
olingan elektr energiyasi suvning potensial energiyasiga o‘zgartiriladi.
Energotizimning yuklamasi katta bo‘lgan soatlarda (odatda, 2-6 soat) GAES odatdagi GES
rejimida ishlaydi. Natijada u energotizim yuklamasining bir qismini qoplaydi va tizimdagi boshqa
36
stansiyalarning umumiy yuklamasini GAESning quvvatiga teng bo‘lgan miqdorga kamaytiradi.
Bunda u yuqori havzadagi suvning potensial energiyasini elektr energiyasiga aylantirib, tarmoqqa
elektr energiyasini uzatadi.
Gidroagregatlarni ishga tushirish va ish rejimini o‘zgartirish jarayonlari bir necha daqiqa
vaqtni oladi. Bu esa GAESni yuqori darajada manevrlanganlik xususiyatiga ega ekanligini
ko‘rsatadi.
2- rasm. Gidroakkumulyasiyalovchi elektr stansiyasining prinsipial sxemasi.
GAESlarda alohida generator va nasoslar to‘plamidan yoki ham generator, ham nasos
rejimida ishlay oladigan qaytar rejimli gidroelektragregatlardan foydalaniladi.
Har ikkala rejimda ham GAESning foydali ish koeffitsienti 100%dan kam bo‘lganligi
sababli, sutka davomida olib qaralganda u elektr energiyasini iste’mol qiladi, ya’ni rasmiy jihatdan
foyda keltirmaydi. Biroq bu vaqt davomida energotizimning yuklama grafigini tekislanishi
hisobiga yuqorida qayd etilgan xarajatlarning bartaraf etilishi natijasida tizim
miqyosida salmoqli
darajadagi texnik-iqtisodiy samaraga erishiladi.
