vositalari o’z qiymatini asta-sekin ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va
xizmatlar tannarxiga va davr harajatlariga (amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida)
o’tkazadilar. Bu ularning eskirishiga va qiymatini kamayishiga olib keladi.
Undan tashqari, korxonalar nomoddiy aktivlarga ega bo’lib, kapital qo’yilmalar
hamda uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarni amalga oshirishlari mumkin.
Nomoddiy aktivlar o’z egalariga uzoq muddatli huquqlar yoki afzalliklar
beradi. Nomoddiy aktivlarga patentlar, mualliflik huquqlari, firmaning bahosi, savdo
markalari,
alohida imtiyozlar, litsenziyalar, formulalar, texnologiyalar, nouxau,
kompyuter dasturlari va hokazolar kiradi. Nomoddiy aktivlar ham asosiy vositalar
singari foydalanish muddatlarida o’zlarining qiymatini mahsulot ishlab chiqarish
tannarxi va davr harajatlariga asta-sekin o’tkazib boradi.
Korxonalar uzoq muddatli xarakterga ega bo’lgan boshqa aktivlarga ham
kapital qo’yilmalar qilishi mumkin. Ularning tarkibiga asosiy vositalarni sotib olish,
yangi ob’ektlarni ko’rish va hokazolarni kiritish mumkin.
Uzoq muddati moliyaviy qo’yilmalar pay va aktsiyalarga, obligatsiyalarga
hamda boshqa korxonalarga qarz berish uchun bo’sh qolgan pul mablag’larini
qo’yishdan ham iborat. Mehnat buyumlari mahsulot tayyorlanadigan boshlang’ich
materialdan iborat. Ularga xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va
tugalanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. Shu guruhga yordamchi materiallar va
yoqilg’ilar ham kiradi. Barcha mehnat vositalarining umumiyligi shundan iboratki,
ular faqat birgina ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinib, o’zlarining qiymatini
tayyorlanayotgan mahsulot tanarxiga butunlay o’tkazadi.
Xom ashyo
va asosiy materiallar deb, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning
asosini tashkil qiluvchi mehnat buyumlariga aytiladi. Masalan, mashinasozlik
zavodida asosiy materiallar sifatida mashinalarning ehtiyot qismlari tayyorlanadigan
metalning har xil turlari(po’lat, cho’yan va boshqalar) xizmat qiladi. Xom ashyo
deganda hisob amaliyotida asosiy materiallar (ruda, paxta, qand lavlagisi va
boshqalar) tushuniladi.
Yordamchi materiallar, asosiylardan farqli o’laroq, tayyorlanayotgan
mahsulotning asosini tashkil qilmay, faqat uning yuzaga kelishida qatnashadi. Bunda
ular mehnat vositalarining normal ishlashi uchun (surtish va artish materiallari)
asosiy materiallarga qo’shish (biriktirish) yo’li bilan ularga sifat o’zgarishlarini
kiritish uchun (bo’yoqlar, laklar, elimlar), yoki mehnat jarayoniga xizmat qilish
uchun - binolarni yoritish, mehnat sharoitlarining kerakli sanitariya va gigienasini
ta’minlab turish uchun (elektrotexnikaviy materiallar, sovun, qipiq va shu kabilar)
ishlatiladi.
Yoqilg’i, o’z moxiyatiga ko’ra yordamchi materiallarning bir turidir,
yordamchi
materiallar singari, ular yoki mehnat vositalari tamonidan iste’mol
qilinadi (energetik yoqilg’i) yoki asosiy materiallarga qo’shiladi (texnologik
yoqilg’i), mehnat jarayoniga xizmat qilish uchun ishlatiladi (isitish uchun
ishlatiladigan yoqilg’i). Hisobda yoqilgi yordamchi materiallar tarkibidan alohida
guruhlarga ajratilgan. Yordamchi materiallarning ko’pchilik qismi singari,
yoqilg’ining xususiyati shundan iboratki, u o’zining natura shaklida yangi
mahsulotning tarkibiga kirmaydi. Lekin sarflangan yoqilg’ining qiymati, yordamchi
materiallarning qiymatiga o’xshab, ishlab chiqarish chiqimlari sifatida butunlay shu
mahsulotning tannarxiga kiritiladi.
Yarim tayyor mahsulotlar, ba’zi bir ishlov bosqichlarini o’tgan, lekin hali
tayyor mahsulotga aylanmagan mehnat buyumlaridan iborat. Ularning xususiyati
shundan iboratki, garchi ular mazkur bosqichdagi (ma’lum tsex yoki ma’lum
uchastkadagi) barcha ishlov operatsiyalanini o’tgan bo’lsalar ham, lekin ishlov yoki
yig’ish uchun navbatdagi bosqich (navbatdagti tsexga, uchastkaga) yo’naltirishishi
kerak bo’ladi. Masalan, yarim tayyor mahsulotlarga mashinasozlik zavodining
tayyorlovchi tsexi tomonidan ishlab chiqarilgan, lekin shu zavodning qayta ishlash
tsexida ishlanishi davom etadigan detallar kiradi. Bir tsexda ishlovdan o’tgandan
keyin, yarim tayyor mahsulotlar odatda omborga topshiriladi, keyinchalik
omborlardan, ularga bo’lgan ehtiyojga qarab, navbatdagi tsexga ishlov yoki yig’ish
uchun kelib tushadi.
Buxgalteriya hisobida arzon va tez eskiruvchan buyumlar alohida guruhga
ajratilgan xolda hisobga olinadi. Ularga, xizmat qilish muddatidan qat’iy nazar
qiymati 50 ta minimal ish haqi miqdorigacha bo’lgan, va qiymatidan qat’iy nazar,
bir yildan kam xizmat qiladigan buyumlar kiradi. Masalan, uskunalar, maxsus kiyim
va maxsus poyabzal, ko’rpa - yostiqlar, xo’jalik inventarlari idora tovarlari va
hokazo.
Pul mablag’lari har xil to’lovlarni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Pul
mablag’lar yordamida korxona mol etkazib beruvchilar
bilan hisob-kitob qiladi, o’z
xodimlariga ish haqi to’laydi, davlat doromadlariga har xil to’lovlar va ajratmalar
qiladi va hokazo. Pul mablag’lari korxonaga haridorlardan - ularga sotilgan
buyumlar uchun, banklardan - kreditlar ko’rinishida, yuqori tashkilotlardan, yuqori
kompaniyalardan - vaqtinchalik moliyaviy yordam tartibida kelib tushadi va hozako.
Korxonaning kechiktirib bo’lmaydigan, masalan mehnat haqi, nafaqa
to’lovlarini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan naqd pul zahiralari uning kassasida
joylashgan bo’ladi. Naqd pullar kassaga asosan hisob-kitob schyotidan kelib tushadi.
Foydalanilmay qolgan naqd pullar hisob- kitob schyotiga belgilangan muddatlarida
qaytarib topshiriladi.
Korxonaning hisob-kitob schyotidagi ma’lum mablag’lar boshqa xo’jalik
yuritish sub’ektlari yoki shaxslarining qarzlaridan ham iborat bo’ladi. Bunday
mablag’larga, birinchi navbatda, mazkur korxonadan haridor (buyurtmachi)
tomonidan sotib olingan mahsulot (ular uchun ishlar yoki xizmatlar)lar uchun
qarzlari hamda korxona xizmatchilariga har xil harajatlarini qoplash maqsadida
hisobdorlik sharti bilan berilgan pul summalari bo’yicha hisob- kitoblar kiradi.
Topshiriqni bajarib bo’lgandan keyin, xodim (hisobdor shaxs) tomonidan olingan
summalarning sarflanganligi to’g’risida hisobot topshiriladi va ishlatilmay qolgan
pullar korxona kassasiga qaytariladi. Bunday hisob-kitoblar hisobdor shaxslar bilan
hisob-kitoblar deb ataladi.
Korxonaga qarzlar boshqa muomalalar (boshqa hisob-kitoblar) bo’yicha ham
bo’lishi mumkin. Ularga, mol etkazib beruvchilarga taqdim etilgan da’volar
bo’yicha qarzlari, ishchi va xizmatchilarning o’z ehtiyojlari
uchun olingan bank
ssudalari bo’yicha qarzlari kiradi. Bunday qarzdorlar boshqa debitorlar deb
nomlanadi.
Noishlab chiqarish sohasidagi mablag’larga mazkur korxana ixtiyoridagi uyjoy
xo’jaligi, madaniy - maishiy maqsadlarga mo’ljallangan va sog’liqni saqlash
vositalari kiradi. Bular turar- joy binolari, kino-teatrlar, bolalar bog’chalari va
yaslisi, bolalar oromgohi, bolalar dam olish joylar, hammomlar, kir yuvish va
sartaroshxonalar, ambulatoriylari,
tibbiyot punktlari, binolari, shu binolarda
(korxonaga qarashli) joylashgan asbob-uskunalari va inventar hamda ulardan
foydalaniladigan
(korxonaning
mulkini
hosil
qiladigan)
materiallar,
doridarmonlardan iborat. Bu mablag’larining barchasi korxona xodimlariga xizmat
qilish hamda ularga zarur bo’lgan maishiy sharoitlarni yaratish uchun mo’ljallangan.
Buxgalteriya hisobida kapital ikkiga bo’lib hisobga olinadi: aktiv (harakatdagi)
kapital va harakatdagi aktiv kapitalning manbaini ko’rsatuvchi passiv kapital.
Harakatdagi kapital quyidagilardan iborat:
