Mavzu Chama son, uning yasalishi

O‘quvchilar uch guruhga (“Fonetika”, “Sintaksis”, “Leksikologiya”) bo‘linib, partalarga joylashadi. Aqliy hujum metodi orqali o’tilgan bilimlar esga olinadi va shu tariqa sinf o’quvchilari muhitga moslashtiriladi.

• 
  O’zbek tiliga “Davlat tili” maqomi qachon berildi?
  
• 
  1989 -yil 21-oktabrda berildi.
  
• 
  Me’yoriy hujjatlar qanday tilda olib borilgan?
  Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur.
  
  
• 
  Shundan boshlab ish qog’ozlari, me’yoriy hujjatlar o’zbek tilida olib boriladigan bo’ldi.
  
• 
  Til nima? Har qanday til o’zining qanday qurilishiga ega?
  
• 
  Har qanday til o’z nutq tovushlari, so’zlari va qo’shimchalardagi imkoniyatlarni sintaksisda, ya’ni gap qurilishida namoyon qiladi.
  

“Tezkor savollar“ o’’yinini tashkil qilamiz. Har bir guruhga tezlik bilan javob uchun savollar o’qiladi. Ularning to’g’ri javoblari rag’batlantiriladi.

Fonetika nimani o’rganadi?

Nechta unli tovush bor?

“Bilan” so’zi ko’makchimi yoki bog’lovchi?

Ismlar tilshunoslikning qaysi bo’limida o’rganiladi?

“Ittifoq” so’zini egalik qo’shimchalariga qo’yib bering.

Jarangsiz jufti yo’q jarangli undoshlarni sanab bering.

“Gultojixo’roz” tuzilishiga ko’ra qanday so’z?

Kelishik qo’shimchalarini sanang.

Madina chiroyli va ozoda kiyinadi. Qaysi bo’lak uyushgan?

Do’st, o’rtoq, hamfikr. Ushbu so’lar shakl va ma’no munosabatiga ko’ra qanday so’zlar?

Til undoshlarini ayting.

“Kengash” so’zini bo’ginlarga bo’ling.

“Bosh” so’zi omonimmi yoki ko’p ma’noli so’zmi?

Sifatning ma’no turlarini sanang.

Osh-posh, don-dun, choy-poy, ish-pish. Qanday so’zlar?

So’ng uy vazifasi tekshiriladi.

O’qituvchi o’quvchilarni quyidagi yo’naltiruvchi savollar asosida yangi mavzuni o’zlashtirishga tayyorlaydi.

- Sonlar qanday shakllarda yoziladi?

- Sonlar qanday so’roqlarga javob bo’ladi?

Savollarga o’quvchilar bilganicha javob beradilar. Ularni arab, rim raqamlari yoki harflar bilan yozilishini aytadilar. Sonlarning so’roqlarini aniqlaydilar.

Sonlar ikkiga bo‘linadi: 1) miqdor sonlar, 2) tartib sonlar. Qancha?, necha? so‘roqlariga javob bo‘lgan sonlar miqdor sonlar, nechanchi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan sonlar tartib sonlar hisoblanadi.

Son gapda otga bog’lansa, aniqlovchi, fe’lga bog’lansa hol, gapning oxirida kelsa kesim bazifasini bajaradi. Masalan, Sinfimizda yigirma besh o’quvchi bor. U olmadan beshta oldi. O’nning yarmi – besh.

Ikki, olti, yetti sonlariga jamlikni bildiruvchi -ov, -ala qo‘shimchalari qo‘shilganda, o‘zak oxiridagi i unlisi tushib qoladi: Ikkala, oltov, yettov.

Tartib sonlar raqam bilan yozilganda -nchi, -inchi qo‘shimchalari o‘rniga chiziqcha qo‘yiladi: 2002-yil, 22-dekabr, 5-sinf, 3-qavat.

Tartib sonlar rim raqamlari bilan yozilganda bu qo‘shimchalar o‘rniga chiziqcha qo‘yilmaydi: IX sinf, XXI asr.

Bir so‘ziga -ta qo‘shimchasi qo‘shilsa, bitta deb aytiladi va yoziladi.

Yangi mavzuni yoritish

va guruhlarda ishlash.


Narsalarning miqdorini taxminlab, chamalab ko`rsatadigan sonlarga chama son deyiladi.

Ular –tacha, -lab, -larcha kabi qo`shimchalar yordamida yasaladi

-larcha

-tacha




-lab

405-mashq.Gaplardagi sonlarni guruhlarga ajratib jadvalga joylashtiring.

Sanoq son	Dona son	Chama son

1. Axir, o‘n ikki yashar ukasini ko‘rmaysizmi, shu yoshidan uloq chopmoqchi. (Abdulla Qodiriy) 2. Og‘zini yumganicha, ovozini ichiga yutib, bir-ikki kulib oldi u. (X. To‘xtaboyev) 3. Uch-to‘rt pud g‘alla ketsa ketar. Bir qop g‘alla deb, hammasidan ayrilib qolmaylik tag‘in! (O. Yoqubov) 4. Tarixingdir ming asrlar, Ichra pinhon, o‘zbegim. Senga tengdosh Pomir-u Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim. (E. Vohidov) 5. Bayroq dastasida, stanokda, g‘ishtda ming-minglab qo‘llar taftini sezaman (Asqad Muxtor)

Guruhlarga quyidagi rasmlar beriladi.

Quyidagi rasmlarga bitilgan she’rlar bilan tanishib, ularda qo’llangan sonlarni toping va ma’no turini aniqlang.

Bir, ikki... to'rt bo'ldi

Ishlarimiz zo'r bo'ldi.

Ikki, ikki qo'shildi.

Yana soni to'rt bo'ldi.



Bir, ikki...olti yetti

Yetti bola shunda ekan,

Davra qurib o'ynar ekan

Sakkizga qo'shdik birni,

Hosil qildik to'qqizni.

To'qqiz qadam tashladik,

To'qqiztamiz o'ynadik.



O'nta o'rdak uchadi

Suvga kelib qo'nadi

Beshta-beshta barmoqlar,

Oo'shsak o'nta bo'ladi.
Tez aytishni aytib ko‘ring. O‘zingiz ham sonlar ishtirok etgan tez aytishlarni topib, o‘rtoqlaringiz bilan musobaqa o‘ynang.

Tyan-shan tog‘ining tagida Toshtemir tog‘aning traktori to‘qson tonna temirni tortolmay tirillab turibdi.

Temir (lot. Ferrum), Fe - Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruxiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 26 ; atom massasi 55,847. Temir 4 ta barqaror izotop: 54Fe(5,84%), 56Fe(91,68%), 57Fe(2,17%) va 58Fe(0,31%) dan iborat.

Dars mazmunini yanada mustahkamlash uchun “Maqollar aytish bahsi” o’tkaziladi.

1. Bir yigitga o’n hunar oz.

2. Oltovlon ola bo’lsa, og’zidagin oldirar, To’rtovlon tugal bo’lsa, ko’kdagini undirar.

3. Ilmli ming yil yashar, ilmsiz bir yil yashar.

4. Bir kun tuz ichgan joyga, Yuz kun salom qil.

5. Erning so’zi bitta.

6. Sherikchilik - bir yilchilik, qudachilik – ming yilchilik.

7. Bitta bo’lsa, o’rni boshqa, o’nta bo’lsa, qilig’i.

8. Besh panjangni birdan og’zingga tiqma.

O’qituvchi o’quvchilarga maqollar asosida axloqiy tarbiya beradi. Ularning fikrlarini o’qituvchi umumlashtiradi.

Mustahkamlash.

Mashq ishlash. Guruhlarga alohida-alohida topshiriqli mashqlar beriladi. G’olib guruh rag’batlantiriladi.

1-topshiriq. Beshinchi sinf, yigirmanchi dekabr, ikkinchi qavat birik-malaridagi sonlarni raqam bilan yozib, ko‘chiring.

2-topshiriq. Besh va olti so‘zlariga -ov yoki -ala qo‘shimchalaridan birini qo‘shib ko‘chiring. Qaysi so‘zning o‘zagida o‘zgarish yuz beryapti?

3-topshiriq. O‘nlik va yuzlik miqdor bildiruvchi so‘zlarni aniqlang va ular ishtirokida to‘rtta gap tuzing. O‘nlik va yuzlik ma’nolarini bildiruvchi so‘zlarning qanday so‘roqlarga javob bo‘layotganini aniqlang.

4-Topshiriq. Topishmoqning javobini toping. “Kim topqir va chaqqon” o’yini o’tkaziladi. Avval miqdor sonlarni, so‘ng tartib sonlarni o’quvchilar aniqlaydilar. G’olib guruh rag’batlantiriladi.

To‘planib o‘n o‘g‘il-qiz, – Mezbon-mehmon o‘ynaymiz. Deyishar: -Sobir, sana, Adashib ketma yana. Toq sonlar bo‘lar mezbon, Juft sonlar aziz mehmon. Sobir sanar: – Ko‘ring-chi, Nodir bo‘ldi birinchi. Ikki – singlim «Durdona», Uchinchisan, Guldona.

To‘rtsan, Dilshod, Lola-besh, Dildor-olti, yetti-Esh. Sakkizinchi sen, Gulqiz, Ahmadullo-chi – to‘qqiz. Iya, o‘n yo‘q-ku, qarang! Topmas Sobir, bosh-garang. O‘rtoqlari kulishar: -Boshqa sana, – deyishar. Yordam bering siz endi, Chiqmagan o‘n kim edi!
5-Topshiriq. Gaplarni ko‘chiring. Sonlarning gapdagi vazifasini aniqlab, tagiga chizing. G’olib guruh rag’batlantiriladi.

1. Bir otasi, bir onasi, necha yuz ming bolasi. (Topishmoq) 2. Mening kitoblarim hammasi bo‘lib yettita. 3. Opam bizga uzgan olmalaridan to‘rttadan berdi. 4. Bir daraxtda o‘n ikki shox, har shoxida o‘ttiz yaproq, yaprog‘ining bir yog‘i qora, bir yog‘i oq. (Topishmoq)



Guruhlarga quyidagi test topshirig’i beriladi.

1. Miqdor songa qanday qo’shimcha qo’shilsa dona son va taqsim son hosil bo’ladi?

A. - nchi, -lab B. - ala, -ovi

C. - tacha, -larcha D. - ta, -tadan

2. Qaysi javobda jamlovchi son hosil qiluvchi qo’shimchalar berilgan?

A. - nchi, -lab B. - ala, -ovi

C. - tacha, -larcha D. - ovi, -lab

3. Miqdor songa qaysi qo’shimchani qo’shsak, tartib son hosil bo’ladi?

A. - ta, -tadan B. - ala, -ovi

C. - tacha, -larcha D. - nchi, -inchi

4. Javoblarning qaysi birida chama sonlar ta`rifi berilgan?

A. Bir turdagi narsa-hodisalarning sonini, miqdorini bildiruvchi sonlar.

B. Narsalarning taxminiy miqdorini bildiruvchi sonlar.

C.Biron narsaning donalab sanaladigan umumiy sonini bildiruvchilar.

D.Narsaning sanoqdagi tartibini bildiruvchi sonlar.

5. Butun sonlar qaysi javobda qo`llangan?

A. Bir yarim, nol' butun o`ndan besh.

B. Ikkita, uchtadan.

C. Bir, ikki, besh, o`n.

D. Yarim, nimchorak, chorak.

6. Kasr sonlar qaysi javobda qo`llangan?

A. Beshtacha, to`rtala.

B. Besh,o`n, yigirma.

C. Sakkiztadan, o`nov.

D. Yarim, ikkidan bir, nimchorak.


O’QUVCHILARNI BAHOLASH:

Dars davomida yakka tartibda faol ishtirok etgan hamda guruhlarda hamkorlikda ishlagan o’quvchilarni baholash maqsadida “Eng faol o’quvchi”, “Eng faol guruh” deb e’lon qilinadi. So’nggi xulosa o’rnida keyingi darsga “chama son va uning yasalishi” mavzusiga tayyorgarlik ko’rib kelish aytiladi.

UYGA VAZIFA BERISH.

407-mashq.Uyga vazifa. «Ertaklar olamiga sayohat» mavzusida hikoya tuzing. Unda chama sonlardan foydalaning.

XULOSA
Men malaka oshirish jarayonida 6-sinf ona tili fanidan “Chama son, uning yasalishi” mavzusida bir soatlik dars ishlanmasi tayyorladim. Bu jarayonda kutubxonadan pedagogik texnologiyalarga oid adabiyotlar bilan tanishib chiqdim.

Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)

Ko’plab ma’lumotlarga ega bo’ldim. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish ta’lim samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Men ham shu bir soatlik dars ishlanmasini texnologik xarita asosida deb bordim.

Xarita (yun. chartes - varaq yoki xat yoziladigan papirus), karta - Yer yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri. Qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obʼyektlar koʻrsatiladi (q. Geografik xaritalar, Xaritagrafiya)

Bu jarayon olti bosqichni o’z ichiga olib, har bir bosqichda qanday ishlar olib borishini yozib o’tdim. Darsimda kichik guruhlar bilan ish olib bordim. Guruhlar ma’lum bir nom ostida qiziqarli o’yinlar, metodlar, musiqali dam olish daqiqalari o’tkazdim. Har xil yangi o’yinlarni “Aqliy hujum”, “Maqollar aytish bahsi”, “Kim topqir va chaqqon bahsi”, “Tezkor savol-javoblar”, “Test” kabi metodlarni qo’lladim. Xulosa qilib aytganda, bu yangi metodlar ta’lim jarayonida samaradorlikni oshirishda katta yordam beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T., Ma`naviyat, 2008-yil.

2. G'. Abdurahmonov, A.Rafieyv, D.Shodmonqulov. 0'zbek tilining amaliy grammatikasi.- Toshkent: 0'qituvchi, 1992.-B. 117-136.

Musíqa (yunoncha μουσική - ilhom parilari san’ati) - tovush san’atidir; musiqiy asarga nisbatan ham musiqa atamasi qo‘llanishi mumkin.

Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan.

3. Sh.Shoabdurahmonov. Hozirgi o'zbek adabiy tili.- Toshkent: 0'qituvchi, 1980.- B. 224-242.

4. Uzviylashtirilgan DTS va o‘quv dasturi 2010-yil.

Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.

5 U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayev. Hozirgi o'zbek adabiy tili.- Toshkent, 1992.-B. 239-245; 247-250.

6. J.G‘.Yo‘ldоshеv, S.А.Usmоnоv. Pеdаgоgik tехnоlоgiya аsоslаri. «O‘qituvchi» 2004.

7. O‘.Tolipov. Pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyillari. “Xalq ta’limi”, 5-son, 2001.

8. 6- sinf ona tili darsligi. N.Mahmudov, A. Nurmonov. T.- Tasvir. 2005.

9. 6- sinf ona tili fanidan metodik qo’llanma. H.Ulug’ov, H.G’oyibnazarov. T.- Tasvir. 2006.

M U N D A R I J A

Darsning texnologik xaritasi
Darsning blok chizmasi
Darsning tashkiliy qismi
O`tilgan mavzuni mustahkamlash
Yangi mavzuni bayoni
Yangi mavzuni mustahkamlash
Darsni yakunlash va uyga vazifa
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar