|
Inklyuziv ta’lim bilan bog‘liq muammolar
|
| bet | 4/10 | | Sana | 23.06.2024 | | Hajmi | 3,82 Mb. | | #265255 |
Bog'liq VffRoaol3QPcAjKPWQiL6w2aRUKqZcECITLO2w2XInklyuziv ta’lim bilan bog‘liq muammolar
Ta'lim amaliyotida amalga oshirilayotgan islohotlarning samaradorligi uning faoliyatiga bog'liq bo'lgan o'qituvchiga markaziy o'rin beriladi, bu esa inklyuziv ta'lim sohasida bo'lajak mutaxassislarni tayyorlashni sifat jihatidan o'zgartirishni taqozo etadi. An'anaviy qabul qilingan ta'lim tizimidan ta'lim xizmatlari ko'lamini kengaytirish va sifatini oshirishga o'tish, xususan, nogiron bolalar bilan ishlashda o'qituvchiga yuqori talablar qo'yiladi.
Shu bilan birga, biz uning kasbining ijtimoiy ahamiyatini va uning nogiron bolalarni o'qitish jarayonini boshqarishga tayyorligi kontsepsiyasini shakllantirish va ushbu faoliyat sohasidagi kasbiy malakasini oshirish muammosining muhimligini ta'kidlaymiz.
Yuqori ta'lim natijalarini amalga oshirishning zarur sharti - bu o'qituvchilarning yangi ta'lim maydonlariga, xususan, inklyuziv amaliyotga tayyorligi. Shuning uchun o'qituvchilarning tayyorgarligi kontsepsiyasini ko'rib chiqish inklyuziv ta'limni amalga oshirish va rivojlantirish bosqichida, nogiron bolalarni o'qitish jarayonini boshqarishda asosiy muvaffaqiyat omili sifatida dolzarbdir.
Inklyuziv ta’limning asosiy shartlaridan biri nogiron bolalarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni ta’minlovchi o‘qituvchilarning kasbiy malakasi hisoblanadi.
Inklyuziv ta’lim muhitida imkoniyati cheklangan o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladigan o‘qituvchilarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Rivojlanishda nuqsonlari bo'lgan bolalar bilan o'quv va tuzatish ishlarini tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari integratsiyalashgan ta'limni ta'minlaydigan umumiy ta'lim muassasasining pedagogik xodimlari uchun maxsus tayyorgarlikni talab qiladi.
Ta'lim muassasasining professor-o'qituvchilari korreksion pedagogika va maxsus psixologiya asoslarini bilishlari, nogiron bolalarning psixofizik rivojlanishining xususiyatlarini, bunday bolalarning ta'lim va reabilitatsiya jarayonini tashkil etish usullari va texnologiyalarini aniq tushunishlari kerak. Defektologiya bo'yicha maxsus ma'lumotga ega bo'lmagan odamlar rivojlanish nuqsonlari bo'lgan bolalar bilan muvaffaqiyatli ishlay olmaydilar.
Kognitiv kompetensiya - bu bilim va kognitiv faoliyat tajribasi tizimi asosida pedagogik fikrlash qobiliyati; inklyuziv ta'limni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan, inklyuziv ta'limning nazariy va amaliy muammolarini hal qilish uchun muhim bo'lgan ma'lumotlarni idrok etish, ongda qayta ishlash, xotirada saqlash va kerakli vaqtda takrorlash qobiliyati.
Ushbu asosiy kompetensiya maxsus ta'lim sohasidagi innovatsion integratsiya jarayonlari haqidagi ilmiy kasbiy va pedagogik bilimlarga asoslanadi; shaxsni rivojlantirish asoslari; ta'lim va tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslari; anatomik, fiziologik, yosh, psixologik va individual normal o'quvchilar va turli rivojlanish nuqsonlari bo'lgan o'quvchilarning xususiyatlari; o'quvchilarning o'z-o'zini rivojlantirish jarayonini pedagogik boshqarish asoslari; jamiyat va rivojlanish nogironligi bo'lgan shaxs o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning asosiy shakllari.
O'qituvchining inklyuziv kompetensiyasining refleksiv komponenti inklyuziv ta'limni tayyorlash va amalga oshirish kontekstidagi faoliyatni aks ettirish qobiliyatida namoyon bo'ladi, bunda u normal o'quvchilar va turli rivojlanish nuqsonlari bo'lgan o'quvchilarning xususiyatlari; o'quvchilarning o'z-o'zini rivojlantirish jarayonini pedagogik boshqarish asoslari; jamiyat va rivojlanish nogironligi bo'lgan shaxs o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning asosiy shakllarini bilishi, tahlil qila olishi lozim.
O'qituvchining inklyuziv kompetensiyasining operatsion komponenti pedagogik jarayonda aniq kasbiy vazifalarni bajarish qobiliyati sifatida tavsiflangan va inklyuziv ta'limni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo'lgan pedagogik faoliyatning o'zlashtirilgan usullari va tajribasini ifodalovchi operatsion kompetensiyalarni: pedagogik vaziyatlar, pedagogik muammolarni mustaqil va mobil hal qilish usullari, qidiruv va tadqiqot faoliyatini amalga oshirishlarni o'z ichiga oladi. Inklyuziv kompetensiyaning funksional sohasi asosiy operatsion vakolatlar tizimi bilan ifodalanadi va har bir operatsion kompetensiya asosiy tarkib vakolatlarining to'liq siklini o'z ichiga oladi:
• diagnostika - inklyuziv ta'limda o'quvchilar jamoasining rivojlanish darajasi, shaxsni rivojlantirish, alohida o'quvchilarning o'qish va tarbiyasi, butun pedagogik jarayonning holati va uning alohida bosqichlarida to'g'ri tashxis qo'yish qobiliyati;
• prognostik - inklyuziv ta'lim sharoitida muayyan pedagogik harakatlar natijalarini oldindan ko'ra bilish qobiliyati;
• konstruktiv - diagnostika ma'lumotlariga (ham umumiy, ham individual) adekvat maqsadlarni qo'yish va o'quvchilarning turli xil ta'lim ehtiyojlarini hisobga olgan holda o'z pedagogik faoliyatini malakali rejalashtirish orqali inklyuziv ta'lim sharoitida pedagogik faoliyatni loyihalash qobiliyati, turli shakllar, metodlari va o'qitish vositalari;
• tashkiliy – inklyuziv ta’lim sharoitida pedagogik faoliyatni tashkil etish, kasbiy faoliyatda individual yondashuvni ijodiy qo‘llash (masalan, individual ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha o‘qitish);
• kommunikativ - inklyuziv ta'limni samarali amalga oshirishga hissa qo'shadigan pedagogik jarayon sub'ektlari bilan konstruktiv munosabatlar o'rnatish qobiliyati;
• texnologik - turli xil ta'lim ehtiyojlari va rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan bolalar uchun inklyuziv ta'lim usullari va texnologiyalarini amalga oshirish qobiliyati;
• korreksion - oraliq va yakuniy diagnostika natijalarini hisobga olgan holda istalgan bosqichda pedagogik jarayonning borishini tuzatish qobiliyati;
• tadqiqot – pedagogik hodisalarni o‘rganish, tahlil qilish, tajriba-sinov ishlarini olib borish qobiliyati.
O'qituvchilarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish pedagogik faoliyatni samarali amalga oshirish imkonini beradi.
Inklyuziv ta’lim uchun 5 yillik reja: jamiyat va maktablar imkoniyati cheklangan bolalarni qabul qilishga tayyormi?
O‘zbekistonda umumta’lim maktablarida inklyuziv ta’lim joriy etish yo’lga qo’yilmoqda. Keyingi o‘quv yilida alohida ta’lim ehtiyoji bor bolalarning 24 foizi, 2025 yilgacha esa 40 foizi odatiy maktablarga jalb qilinishi kutilmoqda. Inklyuziv ta’lim bilan bog‘liq qator muammolar va xavotirlar ham mavjud.
Pedagogika va metodika fanlariga oid darsliklarda inklyuziv ta’lim dasturlari kiritilmagani, shuningdek, bo‘lajak pedagoglarning alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar jalb qilingan ta’lim muassasalarida amaliyot o‘tamayotgani ularning kasbiy tayyorgarlik sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shunday vaziyatda 86 ta ixtisoslashtirilgan maktabda 21,2 mingdan ortiq, sanatoriy turdagi maktab-internatlarda 6,1 mingdan ortiq, uy sharoitida esa 13,3 ming nafar o‘quvchi uyda ta’lim oladi. 2020 yil statistikasiga ko‘ra, O‘zbekistonda 3,2 mingdan ortiq umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 13 ming nafarga yaqin o‘quvchilar inklyuziv ta’lim bilan qamrab olingan.
Prezident qarori bilan 2025 yilgacha inklyuziv umumta’limni bosqichma-bosqich joriy etish masalasi qo‘yilgan. Bunda imkoniyati cheklangan bolalarning maktablarga kelishi uchun to‘siqsiz muhit yaratish, yangi quriladigan maktablarni xuddi shunday sharoitlar bilan qurish, pedagog kadrlar tayyorlash, o‘quv bazasini takomillashtirish kabi vazifalar belgilangan. Keyingi o‘quv yilida shaharlarda va Toshkent shahrining tumanlarida joylashgan bittadan umumta’lim maktablarida inklyuziv ta’lim tizimini joriy qilish, tayanch korreksion sinf ochish reja qilingan.
Ayni paytda ixtisoslashtirilgan maktablarda dars berayotgan o‘qituvchilar O‘zbekistonda maktablarda hali to‘laqonli inklyuziv ta’lim muhiti, kerakli sharoit, o‘quv qo‘llanmalar, kadrlar bo‘lmasdan turib, 5 yilda inklyuziv ta’limga o‘tilishi reja qilinayotganidan xavotirda. Ularning aytishicha, ixtisoslashtirilgan maktablarning o‘zida nogironligi bor shaxslarning harakatlanishi uchun sharoit yaratilganiga ko‘p bo‘lmadi, darsliklarda muammolar bor.
Bizda ham xuddi chet eldagi kabi imkoniyati cheklangan bolalar uchun umumta’lim maktablarida sharoit yaratilsa, juda zo‘r bo‘ladi. Lekin bizda ba’zi muammolar bor. Masalan, kadrlar masalasi. Ko‘rish qobiliyatida muammosi bor bolalar toifasi bilan tiflopedagog alohida ishlashi kerak. Bizda hali hatto oliy ta’limda tiflopedagogikani o‘qitadigan kadrlarning o‘zi yo‘q.
Bundan tashqari, o‘qituvchilarni ham ruhan tayyorlab olish kerak. Maktablarda o‘qituvchilar ko‘pincha lider o‘quvchilar bilan ishlashga o‘rgangan. Ular o‘qituvchini tez ilg‘aydi, tushunadi va yaxshi natijalar ko‘rsata oladi. Sog‘lom bolalar bilan bir maktabga boradigan imkoniyati cheklangan bolaning esa lider bo‘la olish ehtimoli kam, sababi ular eshitishga, ko‘rishga va tushunishga boshqalardan ko‘ra ko‘proq kuch sarflashi kerak bo‘ladi. Shu narsalarni o‘qituvchilar to‘g‘ri qabul qila olishi va ular bilan yaxshi munosabatni yo‘lga qo‘ya olishi zarur. Buning uchun esa avvalo ularning o‘zi tayyor bo‘lishi kerak. Agar umuman imkoniyati cheklangan bolaga dars o‘tmagan o‘qituvchining sinfiga shunday bolalar borsa, u dastlab bola tilini tushunmasligi, uning qiyin o‘zlashtirishini qabul qila olmasligi mumkin. Shuning uchun o‘qituvchilarni imkoniyati cheklangan bolalar bilan ham ishlashga o‘rgatish lozim».
«Bolaning inklyuziv muhitda boshqalardan o‘zini kam his qilmasligi, jismoniy imkoniyati cheklanganidan siqilmasligi uchun sharoit yaratish muhim. Stadionda boshqalar bilan yugurayotgan zaif ko‘ruvchi bola kimgadir turtilib ketsa, boshqa bolalar uning ustidan kulishlari kerak emas. Agar kimdir masxara qiladigan bo‘lsa, bola battar qobig‘iga o‘ralib oladi.
Umumta’lim maktabiga boradigan imkoniyati cheklangan bolalarga o‘qituvchi alohida yondashishi kerak bo‘ladi. Kichik sinf o‘quvchilari nogironligi bor bolalar haqida hech qanday tasavvurga ega bo‘lmaydi. Ularning ustidan kulmaslik kerakligini, ular ham boshqalar qatori oddiy odam ekanini, faqat sal kuchsizroq ekanini tushunishmaydi.
Inklyuziv ta’limga jalb etish global muammolardan biri hisoblanadi. Inklyuziv ta’limning asosiy qismi–bolalarga bilim olish uchun do’stona munosabat va o’qishga imkon beruvchi muhitni yaratishdir. Maxsus ehtiyojli bolalarning hayotga ilk yoshdan ya’ni 6 yoshgacha e’tibor berilsa, ancha yuqori samaralarga erishish mumkin. Imkoniyati cheklangan bolalarni ta’lim–tarbiyaga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga mos bo‘lgan siyosatni ishlab chikish inklyuziv ta’limni qo‘llab–quvvatlashning asosidir.
Inklyuziv ta’limni qo‘llab-quvvatlashda quyidagi masalalarni hal etish lozim:
-Jamiyatda ijobiy munosabatni ishlab chiqish;
-Jamiyatda insonlar orasida nogiron bolalar haqida bilimlarning yetishmasligi oqibatida maxsus ehtiyojli bolalar ta’limdan chetda qolib ketmoqdalar. Bundan tashqari nogiron bolaning qobiliyatlari, huquqlari va ehtiyojlari muntazam ravishda qadrlanmasa, bolalarda o‘ziga va qobiliyatlariga nisbatan salbiy munosabat shakllanib boradi.
-Inklyuziv ta’lim muhitini rivojlantirish.
Inklyuziv ta’limning asosiy qismi-bolalarga bilim olish uchun do‘stona munosabat va o‘qishga imkon beruvchi muhitni yaratish lozim. Bolalar maktabga bexatar, qiyinchiliklarsiz yetib borish imkoniga ega bo‘lishlari lozim. Bundan tashqari, amaldagi umumta’lim uslubiyatiga bolani moslashtirishdan ko‘ra, dars jadvalini sharoitni, uslubiyatni va o‘quv qurollarini o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Bunday o‘zgartirishlar nafaqat maxsus ehtiyojli bolalar, balki normal rivojlanishdagi bolalar uchun ham ta’lim sifatini yaxshilaydi.
Ilk yoshdan aralashuv.
Qisqa qilib aytganda, bolaning hayotiga ertaroq, e’tibor berilsa, natijasi bolaning keyingi rivojlanishida samarali ta’sir ko‘rsatadi.
Ijobiy namuna bo‘la oladigan insonlar obrazini yaratish.
Bolada o‘ziga ishonch va o‘zini qadrlash hissini rivojlantirishda kattalarning qiyofasi juda muhim. Lekin juda ko‘p maxsus ehtiyojli bolalar o‘sib, ulg‘ayayotgan bir paytda o‘zlariga o‘xshagan maxsus ehtiyojli katta odamlarni uchratmaydilar va katta bo‘lish qandayligini tasavvur ham qila olmaydilar. Shuning uchun ham maxsus ehtiyojli kattalar maxsus ehtiyojli bolalarning ta’limida doimiy ishtirok etishlari kerak. Chunki katta yoshdagi maxsus ehtiyojli insonlar ota-onalarga farzandiga ta’lim berish muhimligini tushintirish mumkin. Buning uchun esa maxsus ehtiyojli kattalarni maktablarga taklif etish kerak. Shunda ular o‘zlarining hayotda erishgan yutuqlari haqida gapirib beradilar. Buning natijasida inklyuziv ta’limni targ‘ib qilishda katta imkoniyat yaratiladi.
Mos siyosatni ishlab chiqishga ko‘maklashish.
Inklyuziv ta’lim tizimini qo‘llab –quvvatlashda siyosat asosiy rol o‘ynaydi. Siyosat tomonidan inklyuziv ta’limning qo‘llab quvvatlanishi bu ta’lim tiziminig samarasini va rivojini ta’minlaydi.
MAVZUNING O‘ZLASHTIRILGANLIK DARAJASINI ANIQLASH UCHUN NAZORAT SAVOLLARI
1. “Ta’lim hamma uchun-Dakar harakat Dasturi” da maxsus ehtiyojli bolalar xususida qanday ijtimoiy ahamiyatga ega fikrlar mavjud?
2. Inklyuziv ta’limning ma’nosi nima?
3. Integratsion ta’lim qanday ma’noni anglatadi?
4. Inklyuziv va integratsion ta’lim o‘rtasidagi umumiylik va farqli jihatlarni sanab bering.
5. Maxsus ehtiyojli bolalar ta’lim-tarbiyasiga oid o’qituvchining inklyuziv kompetensiyasi mazmun-mohiyati, talablari nimalardan iborat?
6. Inklyuziv ta’limning samarasini va ahamiyatini nimalarda ko‘rish mumkin?
7. Respublikamizda qaysi xalqaro tashkilot ta’sirida “Imkoniyati cheklangan bolalar umumiy ta’limi” loyihasi olib borildi. Qaysi hududlarda?
8. Qachon va XTVning qaysi sonli buyrug‘i bilan «Imkoniyati cheklangan bolalalar va o‘smirlar uchun inklyuziv ta’lim to‘g‘risida muvaqqat Nizom»i tasdiqlandi?
9. Inklyuziv ta’lim ishtirokchilari kimlar?
10. Kelajakda inklyuziv ta’limning qay darajada amaliy hamda hayotiyligiga qanday baho berasiz?
11. Inklyuziv ta’limning huquqiy me’yoriy asoslarini tashkil etuvchi hujjatlarni daftaringizga yozing.
12. Siz ishlayotgan guruhingizda qaysi o‘quvchingiz haqiqatdan ham inklyuziv ta’limga mos keladi? Ushbu o‘quvchingiz bilan inklyuziv ta’lim haqida suhbatlashing. Xulosalaringizni umumlashtiring.
Inklyuziv ta’limni joriy etish masalalari mavzusi bo’yicha topshiriqlar:
|
| |
