Jismoniy tarbiyani sog`lomlashtirish yunaltirish printsipi

Download 58.77 Kb.
bet	3/3
Sana	01.04.2023
Hajmi	58.77 Kb.
	#48097

Bog'liq
JISMONIY TARBIYA TIZIMI
HARAKATLARGA O‘RGATISH BOSQICHLARINING TUZILISH ASOSLARI., JISMONIY TARBIYA VOSITALARI.

Jismoniy tarbiyani sog`lomlashtirish yunaltirish printsipi. Jismoniy tarbiyaning sog`lomlashtirishga yunaltirilganligi printsipi shug`ullanuvchilarning jismoniy mashqlar bilan mashg`ul bulishida ularning sog`ligiga javob berish ma`suliyatini e`tiborga olishni taqoza etadi. Jismoniy madaniyat tashqilotchilari, trenerlar, davlat, xalq oldida shug`ullanuvchilarning sog`ligiga javob beribgina qolmay, uni mustaxkamlashga h1m javob beradilar. Vrvch va pedogog nazorati ostida jismoniy mashqlardan tug`ri foydalanilsagina, u ijobiy effekt beradi. Natug`ri foydalanish esa sog`lig`iga salbiy ta`sir etishi mumkin. Shuning uchun biologiya xususiyatlari-eshi, jinsi sog`lig`ini sistemali hisobga olish, vrach va pedogogik nazorat tarbiya jaraenida etakchi omildir. Amalda rejasiz ishlash uta salbiy oqibatlarga olib keladi. Tanlangan uslublar, mashqlarning ma`eri, bajarish intensivligi, yuklamaning umumiy miqdorini tanlashdagi pedogogning arzimas hatosi shug`ullanuvchi uchun uta qimmatga tushishi mumkin. Shunday hollarga duch kelish mumkinki, sport natijalarini vaqtinchalik usishi, jismoniy taergarlik kursatkishlarining ortishi, organizmda vaqtinchalik sportchi uchun sezilmaydigan patologiya uzgarishlarga olib kelishi mumkin. Kelib chiqadigan emon oqibatlar jismoniy madaniyat va sportning obrusiga salbiy ta`sir etadi. Shu sababli vrach nazorati dalilarini e`tirof etish bilangina cheklanbay, asosiy e`tibor ularning tahligiga qaratilishi lozim. Nazoratni tizimli emasligi salbiy oqibatlarga olib kelishi muqarrardir. Jismoniy tarbiyani sog`lomlashtirish bilan bog`lab olib borish rintsipi vrach, pedogog va shug`ullanuvchining kunlik muntazam muloqatini talab qiladi. Jismoniy tarbiya printsiplari bir-biri bilan uzaro uzviy bog`liqlikni taqazo etadi. Shundagina ular ahamiyati saqlab qoladi. Jismoniy tarbiyaning mahnat va harbiy amaliet bilan bog`liqligi uning etakchi printsipidir. Shu printsipgina mamlaktimizda jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyati ifodalaydi, Uning ahamiyati jamiyatimiz a`zolarini ijodiy mehnatga va Vatan mudofasiga taerlashdir. Faqat shunday yul bilangina aqliy, ahloqiy, ruhiy estetik va mehnat tarbiyasini jismoniy tarbiya jaraenida yulga quyish mumkin. Shaxsni har tamonlama rivojlantirish printsipi ijtimoiy haetga ishlab chiqarish va harbiy ishini amalga oshiradigan har tamonlama rivojlangan shaxsga talabni oshiradi. Bunday har tamonlama jismoniy, ma`naviy rivojlanganlarni tarbiyalash mamlakat iqtisodieti va mudofaasini ta`minlashda muhim rol uynaydi. Bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sino «Jismoniy mashqlar haqida qisqasha suz» ida salomatlikni saqlash rejimining asosiy omillaridan biri jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish ekanligini ta`qidlaydi. Ovqatlanish, uyqu dam olish rejiminingkun tartibida sistemali jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlardan keyingi uringa quyadi. Maromli, ma`erida erkin xarakatlar qilish-ya`ni jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish kasallikni yuqotish uchun hech qanday davolanishga zaruriyatning vujudga keltirmasligini aytib utadi. Erkin, ma`eridagi maromli harakat uzluksiz chuqur nafas olishni yulga quyadi. Bu degani, organizm muskullari va tuqimalarini kislorod bilan etarli darajada ta`minlaydi. Mashq qilgan mashq kurgan organizm uzidagi «ortiq» chani vujudga klishi, uning chiqarib tashlanishiga keragidan ortiq energiya sarflamaydi. Ta`lim jaraenida mashq qilishning ma`erin topish va uni salomatlik uchun ta`sirini aniqlap olish, tarbiya jaraenining muhim kursatmasiga, keragining yuqorida qayd qilingan printsiplari qator sog`lomlashtirishga yunaltirishning amaliy samarasi kattadir. Shuning uchun jismoniy tarbiya tizimining umumiy printsiplari rioya qilish jismoniy tarbiyani amalga oshiraetgan iutaxassisdan shug`ullanuvchilar sog`ligini e`tiborga olishni muhim ahamiyat borligini ta`qidlaydi. Bundan kelib chiqadiki, pedogogik jaraen davom da uchala pirtsipga uz vaqtida rioya qilinsa, quyilgan talablari mukammal bajarilsa, jismoniy tarbiya jaraenining samaradorligi ortadi. .Jismoniy tarbiya nazariyasining etakchi tushunchalari va jismoniy tarbiyaning ijtimoiy mohiyati U yoki bu kasb egalari uzaro muloqat davomida uz kasbi va hunariga oid ma`lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fannining ma`lum sohasini urganish vauni uzlashtirish ana shu etakchi tushunchalarning mazmunida yotadi. Ularning mazmuni va hajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining kupdan-kup turli hodisalari va masalalarini tug`ri tushunib olish qiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasini urgatadigan fanni muvoffaqiyatli egallab bulmaydi. J i s m o n i y t a r b i ya n a z a r i ya s i va m e t o d i k a s i d a q u l l a n i l a d i g a n e t a k ch i t u sh u n ch a l a r g a quyidagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik,jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy mashqlar, jismoniy sifatlar, printsiplar,va boshqa tushunchalar darslikning lozim bulgan boshqa bulimlarida berilgan) va h.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladiyu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, sport, tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydiU Tegishli faoliyatni tug`ri aks ettiradigan barcha tushunchalar uz ahamiyati jihatidan birdek muhimdir,bular tug`risida darslikning tegishli boblarida gap ketadi. Bu erda bulsa jismoniy tarbiyaning asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib kursatilgan tushunchalargina olingan xolos. J i s m o n i y r i v o j l a n i sh -bu, inson organizmining asta -sekinlik bilan tabiiy shakllanishi, tashqi kurinishi va xizmatining uzgarish jarayonidir. Rivojlanish davrini u ch f a z a g a ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismoniy imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob`ektiv qonunlariga -organizm va uning yashash sharoitlari birligi qonuniga, xizmat va tuzilish(struktura) uzgarishlarning bir -birini taqozo etish qonuniga, organizmda asta-sekin miqdor va sifat uzgarishlari qonuniga va boshqa qonunlarga buysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanish ob`ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir. Yuqoridagilarni uquvchilarga qullaganimizda, uqish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga tug`ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta`sir kursatadi. Nasldan-naslga utadigan tabiiy hayotiy kuchlar, jismoniy qobiliyatlar ham jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligini, shuning uchun ham yuqori natijalarga erishish har qaysi uquvchi uchun nasib bulmasligini, ammo har qanday uquvchi uz organizimining jismoniy rivojlanishiga vijdonan, sistemali, maqsadga muvofiq ravishda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish orqali ijobiy ta`sir eta olishligini e`tirof etishimiz lozim. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha va kichik maktab yoshi davriga tug`ri keladi va maktab yoshi davri davomida davom etadi. Amaliyotda j i s m o n i y r i v o j l a n g a n l i k k u r s a t k i ch l a r i degan iboraga duch kelamiz. Bu odam tanasi va uning a`zolarini ulchash orqali mutaxassisini shug`ullanuvchilari yoki har bir individning tana a`zolarining ulchovi, boshqachasiga jismoniy rivojlanishi haqidagi a n t r o p o m e t r i k m a ` l u m o t l a r d i r. Jismoniy rivojlanishning yunalishi, xarakteri darajasi, shuningdek, inson uzida kamol toptiradigan fazilatlar, qobiliyati, turmush sharoitlari va kup jihatdan tarbiyaga bog`liqdir. Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy tarbiya maqsadlarida foydalanish-jismoniy tarbiya nazariyasi va praktikasining muhim vazifasidir. Shunday qilib, kishilarning ijtimoiy sharoitlari jismoniy rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bular orasida mehnat bilan tarbiyalash, shuningdek jismoniy tarbiya muhim rol uynaydi. J i s m o n i y t a r b i ya . Tarbiya deganda, ma`lum maqsadni muljallab inson organizmiga ta`sir etmoqlik va uni jismoniy qobiliyatlarini maqsadga muvofiq rivojlantirishga yunaltirilgan, ijtimoiy-siyosiy va ahloqiy-estetik ideallar ruhida, yuksak orzularga erishish jarayoni tushuniladi. Tarbiya bu kishilarning (insonning) madaniy faoliyati sohasi, ana usha madaniyatini uzlashtirish, uning yutuqlarini takomilashtirish va avloddan-avlodga uzatish usulidir. Jismoniy tarbiya inson jismoniy kamolotning pedagogik tizimi deb ham qaraladi. Jismoniy tarbiya jarayonida maxsus oldindan bajarishga rejalashtirilgan, tarbiya uchun qullaniladigan, organizmni formasi va funktsiyasiga ijobiy ta`sir etadigan jismoniy mashqlar tizimidan, tabiatni sog`lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillaridan foydalaniladi. Harakat malakalari va kunikmalarini shakillantirish, harakat sifatlarini rivojlantirish hamda har tomonlama morfofunktsional rivojlangan organizmni takomillashtirish uchun maxsus bilimlardan foydalanish jamiyat talablariga muvofilashtiriladi. Boshqa suz bilan aytganda, jismoniy tarbiya pedagogik jarayon tarzida kishilarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy bilim egallashini uz zimmasiga oladigan kup yillik pedagogik jarayondir. Burjua avtorlari guyo jonivor “tarbiyasi”ga uxshash tug`ma jismoniy tarbiya bor deb da`vo qiladilar. Ular shunday deyish bilan mehnat va tafakkurni sifat jihatidan yangi hodisalik rolini inkor qiladilar. Inson ana shu mehnat va tafakkur tufayli hamma jonivorga nisbatan misli kurilmagan darajada yuksaklikka kutariladi. Boshqa bir mulohazalarda jismoniy tarbiyaning paydo bulishida diniy ibodat omili ataylab birinchi uringa quyiladi va bu bilan ijtimoiy-tarixiy tajribaning roli inkor etilgandan bulib kurinadi. Burjua nazariyotchilarining jismoniy tarbiyani instinktiv negizlarga tug`rilab quyishi tasodifiy hol emas. Chunki shunday deb tushunilsa, tarbiyaning bu turiga xos butun amaliyot ijtimoiy shart sharoit va ehtiyojlarga guyo bog`liq bulmagan u yoki bu instinktni g`ondirish sifatida oldinga chiqadi xolos. Jismoniy tarbiya vujudga kelishi va rivojlanishining o b ` e k t i v va s u b ` e k t i v sabablari mavjuddir (A..D. Novikov, L.P. Matveev, 19u5). Jamiyatning moddiy hayotiy sharoitlari, jumladan o v jismoniy tarbiyani vujudga kelishida ob`ektiv sabab bulgan. Inson paydo bulgan vaqtdanoq katta-katta jonivorlarni ovlay boshlagan. Ov xujalikning iste`mol tarmog`i bulgan va insoniyat faoliyatining boshqa hamma turlarini uziga buysundirgan. Ov uzoq vaqt tarixiy davr mobaynida insonga oziq-ovqatdan tashqari, qurol yasash va kiyim-kechak uchun, turar joy qurish uchun material etkazib bergan. Uzoq vaqt davomida ov odamni kuchda, tezlikda, chidamlilikda, chaqqonlikda, hayvon bilan uzaro “kurash” musobaqasidek bulib kelgan. Ov jismoniy sifatlarini rivojlanitirishning haddan tashqari yuksak darajada bulishni talab etkan. Odamlarning butun faoliyatini aktivlashtirib, ularni jismoniy jihatdan rivojlantirgan, atrofni urab olgan tabiat tug`risida amaliy tushuncha bergan. Ishlab chiqarish qurollarining yasalishi ham ma`lum darajadagi kuch, chidamlilik va chaqqonlik talab qilgan hamda odamning bor qobiliyatlarini kamol topishiga imkoniyat ochgan. kadimiy ovchilar keyinchalik zaruriyatga qarab jamoa bulib ov qilishgan. Ut yordamida hayvonlarni qulga tushirishgan jarliklarga qamab olishgan, uzoq vaqt quvib yurib ushlash orqali ovchida jismoniy sifatlarni rivojlanganligiga yuqori talab paydo bulgan.Keyinchalik ov qilindigan hayvonlar yulaklarida choxlar qazish va undan foydalanish ongni shakllanishiga olib kelgan. Bu uz navbatida ijtimoiy ongning shakllanishi deb qaralgan.(A.D.Novikov, L.P.Matveev va boshqalar). Ijtimoiy ongning rivojlanishi jismoniy tarbiyaning shakllanishida s u b ` e k t i v omil deb qaray boshlandi, ongli hayot faoliyati, xarakteri va yashashining ma`nosi bilan farqlandi. Inson uz tajribasini birovga urgatishning ijtimoiy usulidan foydalandi, tajribaning tuplanishi ijtimoiy jarayonni tezlashtirdi. Yangi avlod uzidan avvalgi avloddan urganib, ularning tajribalari, mahorat va malakalari, bilimlarini uzlashtirishda takomillashtirishda davomiylik urnatildi degan taxmin mavjud. Shunday qilib, jismoniy tarbiya inson jamiyatining tashkil topishi bilan vujudga keldi. Jismoniy tarbiya insonning tabiatini uzlashtirishga qaratilgan hayoti va faoliyatining kechishidagi abadiy tabiiy shart-sharoit sifatida muhim vosita tarzida namoyon buldi. Jismoniy tarbiyasiz avlodlarning almashishi davomida ilg`or tajribalarni tuplanishini tasavvur qilib ham bulmas edi. Ibtidoiy jamoa tuzumida davrida ijtimoiy mehnat taqsimoti sodir buldi, jamiyat sinflarga bulina boshladi. Sinfiy jamiyat vujudga kelgunga qadar rivojlangan jamiyatda jismoniy tarbiyani halg`ning uzi amalga oshirar edi, bu davrda jismoniy tarbiya xalq tarbiya sistemasining bir qismini tashkil etardi, umumiy va qat`iy tartibda majburiy edi. Hukumron sinflar(sinfiy jamiyat shakllangandan sung) jismoniy tarbiyani uzlarining iqtisodiy va siyosiy manfaatlariga moslab tashkil etdilar. Sobiq shurolar davlati tadqiqotchilari va chet ellik taraqqiyparvar olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni kursatdiki, jismoniy tarbiya bolaning organizmini usishi va rivojlanishi maromiga tashqaridan ta`sir etmay amalga oshirilishi mumkin ekanligini, lekin bu jarayon boshqarilsa, eng yaxshi natijalarga erishish mumkinligini ham ilmiy, ham amaliy isbotlandi. Boshqarish imkoniyati chegarasiz emasligini ham unutmaslik lozim. Inson tabiatini uzgartirish mumkin emas, shunga qaramay, bolaning rezerv imkoniyatlarini tarbiyalash uchun mumkin bulgan shart-sharoitni vujudga keltirish lozim buladi. Shunday rivojlanishga erishish uchun “jismoniy tarbiya” deb atalmish maxsus yunaltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi. J i s m o n i y t a r b i ya -pedagogik jarayon bulib, inson organizmini morfologik va funktsional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhkim bulgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog`liq bulgan bilimlarni shakllantirish vayaxshilashga qaratilgan. kAyd qilingan ta`rifda jismoniy tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatida uziga xosligi ta`kidlab utilgan. Jismoniy tarbiyaga oid bulgan bu uziga xoslikning tarkibida ikkita alohida ma`noga ega bulgan “j i s m o n i y b i l i m “ va “j i s m o n i y s i f a t l a r n i r i v o j l a n t i r i sh “deb atalgan tushuncha etadi. “Jismoniy bilim” termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit “uz vujudini tarbiya” qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi. J i s m o n i y b i l i m jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar bulib,lozim bulganda turmushda qullanishi mumkin bulgan harakat amaliyotini mahorati va mavjud harakat malaka kunikmalarini suz orqali tavsifini uz ichiga oladi. I.G. Pestalotstsi bolalarning “vujudini tarbiyalash” ni astoydil yoqlab chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma`nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftni jismoniy tarbiya haqidagi ta`limotning asosiy g`oyasi tom ma`nodagi jismoniy ta`lim g`oyasi edi. P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar “ayrim xarakatlarni ajrativ olishlari va ularni uzaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va paydo bulgan tusiqlarga tez moslasha olishni, ularni iloji boricha chaqqonlik va qat`iyat bilan utishni(engishni), boshqacha qilib aytganda kamroq vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda, eng kup jismoniy ish qilish, kurkam va g`ayrat bilan harakat qilishni urganishlari kerak,deb hisoblardi. Bu erda gap, bir tomondan, tug`ri harakat kunikmalarini hosil qilish haqida, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga ongli munosabatda bulish negizida kunikmalardan hayotiy vaziyatning turli sharoitida tug`ri tasavvurga ega bula olish hamda mahoratni qaror toptirish haqida bormoqda. J i s m o n i y s i f a t l a r ni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayoni deb qaraladi. Bu tushuncha kuch, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishni uz ichida oladi. Bir butun jarayonning shu tomonlari bir-biri bilan mustahkam bog`langan. Masalan, agarda uquvchilar yugurish mashqlarini kup marotabalab, uning bajarilish texnikasini uzlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning uzida ham k u ch , ham ch i d a m l i l i k va ayrim hollarda esa t e z k o r l i k ham tarbiyalanadi. Boshqa tomondan, usha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni tarbiyalash uchun), u holda mashq texnikasi mustahkamlanadi va takomillashadi, shuvaqtning uzida esa ta`lim, bilim berish vazifalari ham hal qilinadi. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayoni nafaqat jismoniy, hattoki shug`ullanuvchilarning ruhiy holatiga, ularning his-tuyg`usiga, irodasiga, ahloqining namoyon bulishiga ham ta`sir kursatadi. Ana shular hisobiga tarbiyaviy vazifalarning hal qilinishi uchun kerak bulgan qulay sharoit yuzaga keldi. Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, ham taqlimiy elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagog jarayon deb qaralishiga olib keladi. kayd qilingan elementlar quyilgan vazifaga qarab, har biri alohida kurinishda namoyon buladi. Jimoniy tarbiyada ham jismoniy rivojlanish qonunlari, ham jismoniy tarbiyaning ijtimoiy qonunlari aks etadi. Jismoniy tarbiyaning sotsial qonunlaridan foydalanish xarakteri va usuli aslida jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tuzumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy tarbiyaga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy jamiyatda esa tarbiya hukumron sinflarning manfaatlariga buysundiriladi. Jismoniy tarbiya-abadiy kategoriyadir, shu ma`nodaki, tarbiyaning bu yunalishi jamiyat paydo bulgandan beri mavjud bulib, bundan keyin ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom etaveradi.(A.D. Novikov,1959). Jismoniy tarbiyaning i j t i m o i y h o d i s a s i f a t i d a uziga xos x u s u s i ya t i shundan iboratki, u asosan j a m i ya t g a i n s o n j i s m o n i y q o b i l i ya i t l a r i n i r i v o j l a n t i r u v ch i v o s i t a s i f a t i d a x i z m a t q i l a o l i sh l i g i va ayni payitda uning m a ` n a v i y k a m a l o t i g a h a m k u ch l i t a ` s i r kursata olishligidadir. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning barchaga barobar umumiy qullaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real hayotida konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bulgan jismoniy tarbiya umuman yuq. Har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning konkret tarixiy tipi rivoj topadi. J i s m o n i y t a y yo r g a r l i k. Jismoniy tarbiyada uchda asosiy yunalish mavjud bulib inson jismoniy tarbiyasi shular asosida amalga oshiriladi.Ular u m u m i y j i s m o n i y , k a s b- h u n a r jismoniy tayyorgarlik va sport tayyorgarligidir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog`liqni mustahkamlashga, keng doiradagi harakat malakalari va kunikmalariga ega bulish, uzidan keyingi maxsus tayyorgarlikka zamin, poydevor sifatida xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yunaltirilgan. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy tarbiyaning barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog`lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan foydalanilmoqda. Umumiy jimoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyaning barcha etaplarida kuproq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy fizkul`tura-sog`lomlashtirish ishlarida va jismoniy mashqlar bilan individual shug`ullanish mashg`ulotlari shaklida amalga oshiriladi. Kasb-xunar jismoniy tayyorgarligi-bu jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan aniq mehnat tukri va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yunaltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy mashqlarning hunar yoki kasbga yaqin bulgan turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunaltirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qullanishi mehnat harakat malakalarining shakllanishi jarayonini tezlashtiradi. Mehnat unumdorligini oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta`sirning zararli faktorlariga qarshilik kursatishini yaxshilaydi. Umumiy va kasb jismolniy tayyorgarligi deb ajratish ma`lum darajada shartli bulib, ikkala yunalish ham bir-birini tuldiradi. Sport tayyorgarligi-jismoniy tarbiyada maxsus yunalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishishni ta`minlashdir. Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi organizmning funktsional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog`liq bulgan yuqori sport natijasiga ega bulishlik, kishilarning jismoniy tayyorgarligini baholash kriteriyasi va jismoniy tarbiyaga muljal sifatida juda keng kulamda amalga oshiriladi. Xulosa Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobilistini boshlang`ich darajasini oshirish maqsadida oshirib berilgan yuklamalariga javob bera olishi щususiyati unga javoban reaktsiyasi deb tushuniladi. Organizm jismoniy yukga uzidagi mavjud zaщiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida energiya resurslari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchoq his qila boshlanadi. Charchoq hosil bulgan mashg`ulotdan sung ish qobiliyati pasaygan holda qoladi, chung u asta sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiklanish ish boshlangungacha bulgan holatga etib uni ortishi davom etaberadi (bu fiziologik qonun), chunday qilib organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiklab ulgaradi. Bundan yuqori tiklanishda ish qobiliyatini oshgan fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va sung dastlabki щolatga pasayadi. Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlaridan sung organizmni holatida uchta fazani kuzatish mumkin, charchash, dastlabki holat darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki darajasidan yuqoriroq ortishi (yuqori tiklanish»). Agarda keyingi mashg`ulot charchash fazasiga tug`ri kelib qolsa charchoqni ustma-ust tuplanishi solir bulib tolishga aylanadi. Chug`illanish organizmning energiya resurslarini tiklanish fazasiga tug`ri kelsa ish qobiliyatini yuqori darajadaligiga tug`ri kelsa organizm jismoniy yukga tayerligi, katta hajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. Chunga kura trenirovkalar organizmni yuqori ishchanlikka ega fazalarda utkazilsa shug`ullanganlik darajasi doim usishi kuzatilmoqta. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarining chastotasi qator faktorlarga, xususan chug`ullanuvchilarning tayerganligiga bog`lik. Tajribada isbotlanishiga chug`ullanishni endigina boshlaganlarda mashg`ulotlarni haftada uch marotaba utkazish 1, 2 eki 5 marotabali mashg`ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori sportchilarda esa mashg`ulotlar chastotasi kuproq bulishi lozim. ADABIYOTLAR: 1. Darslik A.D.Novikov, L.P.Matvееv «Jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi», , T., 1975 y., I-tom, 60-85b. 2.G.G.Talalaеv, K.T.Raximjanova «Trеnеram o jеnskom mnogoborе», T., 1984. 3. Darstlik L.P.Matvееv «Tеoriya i mеtodika fizichеskoy kulturo`», FiS, M., 1991y., 28-48 b. 4. Darstlik B.M.Shiyan «Tеoriya i mеtodika fizichеskogo vospitaniya», M., 1988y., 24-35 b. 5. Jurnal «Yosh kuch», 1999 y. Download 58.77 Kb.

Download 58.77 Kb.