Qizil
Binafsha
K o’k
Havo rang
N ’yutoning rang xalqasi nurining ko’pgina ; u uYomg’lik nurini to’lqin xususiyatlari nuqtai nazaridan qarab chiqamiz. Yomg’bk nurining to’lqin xususiyatlaridan biri uning to’lqin uzunligi - to’lqinning bir marta tebranish uchun zarur bo’lgan vaqtda (tebranish davri) o’tgan masofasidir. Spektri birgina to’lqin uzunligi mos kelgan bitta chiziqdan iborat bo’lgan nurlanish monoxromatik nm deyiladi. Nyuton tomonidan olingan kamalak (shuningdek, yomg’irdan keyin kuzatiladigan kamalak ham) cheksiz ko’p monoxromatik nurlanishdan tashkil topgandir. Lazer - monoxromatik nurlanishning ancha sifatli manbayidir. Xuddi shu sababli uning nurini fokusda yig’ish oson kechadi. Monoxromatik nurlanishning rangi uning to’lqin uzunligi bilan aniqlanadi. Ko’zga ko’rinadigan nurlar uchun to’lqin uzunliklari sohasi 380-400 nm dan (binafsha) to 700-780 nm gacha (qizil) davom etadi. Oraliqda inson ko’zining sezgirligi bir xilda emas. Eng yuqori sezgirlik yashil rangga to’g’ri
keluvchi to’lqin uzunliklari uchun kuzatiladi.
Nyuton oq nurni kamalakning barcha ranglari yig’indisi sifatida tasavvur etish mumkin ekanligini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda oq nur spektri uzuluksiz va teng taqsimlangandir
-unda ko’rish sohasidagi barcha to’lqin uzunliklarga mos keluvchi nurlar ishtrok etadi. Rangni tasvirlash uchun quyidagi belgilardan foydalaniladi:
- Rangning tusni nur spektridagi eng asosiy to’lqin uzunligi bilan aniqlash mumkin. Rangning toni bir rangning boshqasidan masalan, yashilni qizildan, sariqdan va boshqa ranglardan farqini ajratish imkoniyatini beradi.
Yorug’lik nurining energiyasi, intensivligi bilan aniqlanadi. Idrok etilayotgan Yorug’lik nurining miqdorini ifodalaydi.
Tusning to ’yinishi yoki tiniqligi. Oq rangning qatnashish ulushi bilan ifoda etiladi. Ideal sof rangda oq rang aralashmasi bo’lmaydi. Agar, masalan, sof qizil rangga ma’lum nisbatda oq rang qo’shilsa (rassomlarda bu razbel deb ataladi), och-qizil rang hosil bo’ladi.
Ko’rsatilgan uch belgi barcha ranglar va ulaming nozik turlarini ifodalashga imkon beradi. Atributlarning uchta ekanligi rangning uch o’lchamlilik xususiyatining namoyon bo’lishidir. Keyinroq ko’ramizki, nurni ifodalashning boshqa uch o’lchamli tizimlari ham mavjuddir. Biz rangni to’lqin uzunligi va spektr yordamida tushuntirishga harakat qildik. M a’lum bo’ldiki, bu rang haqida to’liq bo’lmagan tasavvur bo’lib, u umuman olganda noto’g’ridir.
Birinchidan, insonning ko’zi spektroskop emas. Insonning ko’rish tizimi to’lqin uzunligi va spektrni qayd qilmasdan sezgini boshqa usulda hosil qilsa kerak. Ikkinchidan, insonning idrok etishning o’ziga xos xususiyatlarini hisobiga olmasdan turib ranglaming qo’shilishini tushuntirib bo’lmaydi. Masalan, oq rang haqiqatdan ham chinsiz ko’p monoxromatik ranglar aralashmasining uzuluksiz spektri sifatida tasavvur qilish mumkin. Ammo mana shu oq rangning o’zinini maxsus tanlab olingan ikkitagina monoxromatik ranglar aralashmasi bilan ham hosil qilish mumkin (bunday ranglar o’zaro to’ldiruvchi ranglar deyiladi). Har holda inson bunday aralashmani oq rangdek qabul qiladi. Shuningdek, oq rangni uch va undan ko’proq monoxromatik nurlami bir-biriga qo’shib ham hosil qilish mumkin. Spektrlari har xil, ammo bir xil rang beruvchi nurlar mengamer ranglar deyiladi.
Rangning toni deganda nimani tushunish kerakligini ham aniqlab olish lozim. Spektrga ikkita misolni qarab chiqamiz.
Rasmda tasvirlangan spektr nurlanish och-yashil rangda ekanligi haqida gapirish imkonini beradi, chunki unda oq fon ustida bitta spektral chiziq yaqqol ajraladi. (v) Variantdagi spektrga qanday rang (rang toni) mos keladi? Bu erda spektrdagi asosiy tashkil etuvchini ajratish mumkin emas, chunki unda bir xil intensivlikdagi qizil va yashil chiziqlar mavjuddir. Ranglarning qo’shilishi qonuniga ko’ra bu ranglarning qo’shilishi sariq nurning nozik turini berish mumkin, ammo spektrdagi monoxromatik sariq rangga mos keluvchi chiziq yo’q. Shuning uchun rangning toni deganda aralashma rangiga to’g’ri keluvchi monoxromatik nurning rangi tushuniladi. Shuningdek, qay tarzda to’g’ri kelishi ham aniqlanishni talab etadi.
а) б)
Ikki tur spektr: a) - asosiy bitta tashkil etuvchi mavjud, b)-bir xil intensivlikdagi ikki tashkil etuvchi.
Rang va uni o’lchash bilan shug’ullanadigan fan kolorimetriya deb ataladi. U inson tomonidan numi rang sifatida idrok etilishining umumiy qonuniyatlarini bayon etadi. Kolorimetriyaning asosiy qonunlaridan bin ranglaming tuzilishi qonunlaridir. Bu qonunlar eng to’laroq holda 1853 yilda nemis matematigi German Groseman tomonidan ifoda etilgandir:
1) Rang uch o’lchamlidir - uni ifodalash uchun uch tashkil etuvchi kerak bo’ladi. Garchi uch rangdan iborat bir - biriga chiziqli bog’liq bo’lmagan ikkilanmagan miqdordagi to’plamlar mavjud bo’lsada, har qanday to’rt rang bir - birlari bilan chiziqli bog’langandir. Boshqacha qilib aytganda, berilgan har qanday (Ц) rang uchun ranglaming chiziqli bog’liqligini aks ettiruvchi quyidagi ko’rinishdagi rang to’plamasini yozish mumkin:
Ц =Ki R i + K2 R2 + K 3 R 3,
Bu erda R i, R 2, R 3 - ba’zi asosiy, chiziqli bog’lanmagan, ranglar, Kq, K2 , va K 3 koeffmientlar mos ravishda qo’shiluvchi ranglar miqdorini ko’rsatadi.
R l, R2, R 3 ranglaming chiziqli bog’liq emasligi ulaming hech biri qolgan ikkitasining tashqi summasi (chiziqli kombinauiyasi) bilan ifodalaninshi mumkin emasligini bildiradi.
Birinchi qonunni yanada kechroq, ya’ni ranglaming uch o’lchamliligi ma’nosida ham talqin etish mumkin. Rangni ifoda etish uchun boshqa ranglaming aralashmasi qo’llanilishi shart emas, boshqa kattaliklarda ham foydalanish mumkin - ammo bu kattaliklar uchta bo’lishi shart.
Agar uch xil rang tashkil etuvchilardan biri uzluksiz o’zgarsa, ayni paytda qolgan ikki tashkil etuvchilar o’zgarmay qolsa, aralashmaning rangi ham uzuluksiz o’zgaradi.
|
