Mavzu: Pedagogik texnikani qo’llash
Mavzu:Pedagogik texnikani qo’llash
Reja:
1. Pedagogik texnika
2. Pedagogik texnikani qo’llash
3. Pedagogik texnikaning tarkibiy qismlari.
Pedagogik texnika haqida ma'lumot
Pedagogik texnika - o'qituvchining nafaqat ta'lim-tarbiya jarayonida, balki butun kasbiy faoliyatida zarur bo'lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim jihatlari -bu awalo o'qituvchining mahoratini belgilovchi kasbiy ko'nikmalari hisoblanadi, ya'ni uning savodli va ifodali so'zlay olishi, o'z fikr-mulo-hazasini va bilimini tushunarli tilda ta'sirchan bayon qilishi, his-tuyg'u-sini jilovlay olishi, o'zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va pantomimik qobiliyatlarga ega bo'lishi, aniq imo-ishora, ma'noli qarash, rag'batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum, so'zning cheksiz qudrati orqa-li o'quvchilar ongiga va tafakkuriga ta'sir o'tkazishi, hozirjavoblik, psixologik bilimlarga ega boiishi kabilardir.
O'qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko'nikma va malaka-lardan iborat ekanligi, pedagogik texnika vositasida o'qituvchi ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiyaviy faoliyatni zamonaviy talablar asosida qanday tashkil qilishi, o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishida qanday ahamiyatga ega ekanligi kabi muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining diqqatini o'ziga jalb etib kelmoqda.
Hozirgi kunda pedagogik texnika tushunchasi ikkita guruhga boiib o'rganiladi. Birinchi guruh komponentlari o'qituvchining shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan bog'liq bo'lib, ta'lim-tarbiya jarayonida o'z-o'zini boshqarish malakalarida ( refleksiya) namoyon bo'ladi:
• ta'Hm-tarbiya jarayonida o'z xatti-harakatlarini boshqarishi, (mimika, pantomimika);
• ta'lim-tarbiya jarayonida o'z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay olishi va turli nojo'ya ta'sirlarga berilmaslik;
• mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlarga (diqqat, kuzatuvchan-lik, xayol) egaligi;
• nutq texnikasini (nafas olish, ovozni boshqarish, nutq tempi) bili-shi va o'z o'rnida qo'llay olishi.
Pedagogik texnikaning ikkinchi guruh komponentlari o'qituvchining shaxs va jamoaga ta'sir ko'rsatish malakalari bilan bog'liq bo'lib, bu guruh ta'lim-tarbiya jarayonining texnologik tomonini qamrab oladi:
• o'qituvchining didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ qobiliyatlari;
• ma'lum bir reja asosida o'z oldiga qo'yilgan talablarning baja-rilishini nazorat qilishi;
• ta'lim muassasasida va o'quvchilar jamoasida ta'lim-tarbiya bilan bog'liq bo'lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi;
• o'quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab boshqara olishi.
O'qituvchining tarbiyalanuvchi obyektlar oldida o'z harakatlarini boshqarishida aktyorlik san'atiga xos bo'lgan xususiyatlari, ya'ni mimik va pantomimik qobiliyatlari muhim rol o'ynaydi. Aktyor bir obrazni ma'lum bir muddatda tayyorlab, bir yoki bir necha marotaba bir xil ko'ri-nishda sahnada namoyish etsa, o'qituvchi butun o'quv yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni o'tilgan mavzular bilan bogiab, zamonaviy innovatsion usullar vositasida o'quvchilar ongiga etkazish uchun chuqur tayyorgarlik ko'radi, sinf jamoasidagi o'ziga xos pedagogik va psixologik muhitni, har bir o'quvchining shaxsiy xususiyatlarini e'tiborga olib pedagogik faoliyat ko'rsatishga majbur. Bunday ulkan mas'uliyatni yuqori saviyada bajarish uchun o'qituvchidan yuksak pedagogik texnik tayyorgarlikka ega boiish talab etiladi.
Hozirgi zamon o'qituvchisi pedagogik mahorat tizimida pedagogik texnikaning rolini beqiyos deb biladi. Chunki u o'qituvchiga o'z gavda-sini tuta bilishi (mimika, pantomimika), his-tuyg'ularini (emotsiyasini) boshqara olishi, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallashi va ularni o'quv faoliyatida, o'qishdan tashqari ta'lim va tarbiyaviy faoliyatlar jarayonida qo'llash yo'llarini tushuntiradi.
Demak, pedagogik texnika o'qituvchi kasbiy faoliyatida shunday kasbiy va shaxsiy malakalar yig'indisiki, u o'qituvchining pedagogik faoliyatiga ta'sir ko'rsatishi, ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo'l ko'rsatuvchi bo'lib xizmat qiladi.
Ilg'or va novator o'qituvchilarning texnik mahorati pedagogik faoli-yat olib borishlarida, mimik va pantomimik harakatlarida, ovozini idora qila olish xususiyatlarida kuzatiladi. Bu shundan dalolat beradiki, o'qi-tuvchilar pedagogik texnika san'atini mukammal egallaganlar, uning ko'nikma va malakalarini o'zlarida aniq shakllantirishgan va turli pedagogik vaziyatlarda qoilay olish qobiliyatlariga egadirlar.
Pedagogikada o'qituvchi chuqur hissiyotga berilishini, shaxsiy hayotidagi turli ruhiy vaziyatlar tufayli kayfiyatining o'zgarib turishini o'zi qattiq nazorat qilish talab qilinadi. Ushbu nazoratni o'qituvchining o'zi boshqarishi lozim. Bu jarayonning ijobiy natijalari o'qituvchining refleksiv qobiliyatlarida namoyon boiadi.
Pedagogik texnikaning yana bir muhim xususiyati pedagogik ta'sir ko'rsatishdagi o'qituvchining ma'naviy va estetik qiyofasi. Bu tarbiyala-nuvchilarga yaqqol namoyon bo'ladigan xususiyatdir. Agar o'qituvchi ma'naviy qashshoq boisa, nutqi tartibsiz va muloqotda no'noq bo'ladi, didi past, o'z hissiyotlarini jilovlay olmaydigan qo'pol bo'lsa, uning ta'lim-tarbiya berishi haqida gap bo'lishi mumkin emas.
Pedagogik texnikaning sirlarini egallash yoilari o'qituvchi rahbar-ligida olib boriladigan mashg'ulotlar va mustaqil pedagogik faoliyat jara-yonida shakllanib boradi. Pedagogik texnika sirlarini mukammal egal-lashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o'qituvchi o'z - o'zini doimiy shakllantirib borishi, ya'ni o'z oldiga qo'yilgan talablar nuqtai nazaridan mohir o'quvchi shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyati muhim rol o'ynaydi. Hozirgi zamon pedagogika fani pedagogik mahorat tizimida pedagogik texnikaning roli beqiyos deb qayd etadi. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish (mimika, pantomimika), his-tuyg‘ularini (emotsiyasini) boshqara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularni o‘quv faoliyatida, o‘qishdan tashqari ishlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini tushuntirishda dasturamal bo‘lib xizmat ko‘rsatadi.
Demak, pedagogik texnika shunday kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisidirki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyatini yo‘lga qo‘yish, o‘quvchi – yoshlarga ta’sir ko‘rsatish, tashkil qilish va boshqarishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Xo‘sh! O‘qituvchining pedagogik texnikasi deganda nima tushuniladi
O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday malakalardan iborat?
U o‘qituvchining o‘quv ishlarini tashkil qilish, amalga oshirish va tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qanday rol o‘ynaydi?
Ilg‘or va novator pedagoglarning ish tajribalarini kuzatish ilg‘or tajriba maktablari faoliyatini o‘rganish shundan dalolat bermoqdaki, pedagogik texnikani to‘liq egallash, uning malakalarini o‘zida shakllantirish ta’lim – tarbiya samaradorligini oshirishga, o‘quvchi-yoshlar tarbiyalanganligini yuksaltirishga va shu asosda pedagogik mahorat pillapoyalari sari ko‘tarilishga sabab bo‘ladi.
O‘qituvchining pedagogik faoliyat madaniyati tizimida pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari pedagogik texnika, pedagogik odob, pedagogik muloqot madaniyatining roli katta ekanligi e’tirof etilgan. Mazkur muammoni ham pedagogik, ham psixologik jihatdan ilmiy –nazariy, uslubiy –tashkiliy hamda amaliy jihatdan tadqiq qilgan YU.P.Gonobolin, N.V.Kuzmina, A.N.Sherbakov, V.A.Selastenin, L.I.Ruvinskiy, V.N.Kuxarev, I.A.Zyazyun N.N. Tarasevich, M.G.Davletshin, K.Zaripov S.Rajabova, B.Xo‘jaev va boshqalar o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligida pedagogik texnikaning muhim ahamiyat kasb etishini alohida e’tibor bilan qayd qiladilar.
L.I.Ruvinskiy o‘qituvchining pedagogik mahorati tizimida pedagogik texnikaning alohida ahamiyatga ega ekanligini qayd qilar ekan, shunday yozadi:
“O‘qituvchining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o‘z fikrlari va qalbini etkazish imkonini beradi”
N.N. Tarasevich esa o‘zining “Pedagogicheskaya texnika – kak element» nomli risolasida pedagogik texnika to‘g‘risida fikr yuritar ekan, shunday deydi: O‘qituvchi faoliyatining ichki va tashqi ko‘rinishlarini izohlaydigan usullar, hissiyotlar, psixik holatlar yig‘indisidan iborat mahorat –pedagogik texnikadir”.
Darhaqiqat usta pedagogik topshiriqlarni oliy darajada bajaradigan pedagoglar faoliyatini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar bilish faoliyatlarini tashkil etish va ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishda pedagogik texnika muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish his-tuyg‘ulari (emotsiyasi) ni boshqara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularni o‘quv faoliyatida, ishlash jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatadi.
Shunday qilib, pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisidirki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyati jarayonida ta’sir ko‘rsatish, o‘quv –tarbiya ishlarini tashkil qilish va boshqarishda etakchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Pedagogik mahorat nazariyasini o‘rganuvchi va tadbiq qiluvchi olimlar
(N.N. Tarasevich, N.V. Kuxarev)ning fikrlaricha pedagogik texnika malakalari ikki guruhga bo‘linadi: Ta'lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnikaning ya'ni jamoa va shaxs bilan muloqot qilish mahorati, muloqot jarayonini nazorat qila olish, jamoani tashkil qilish, o’z kayfiyatini, ovozini va harakatlarini boshqara olish mahoratining o’rni ham muhimdir.
Pedagogik texnika haqida A.S.Makarenko shunday deydi: «Chiroyli ovoz faqat kuylash yoki so’zlashish uchun emas, balki o’z fikr va his-tuyg’ularini aniq, ta'sirchan ohangda ifodalash uchun ham kerakdir. Bu ham Педагогик маҳорат ва техникаdir». Umumiy qilib aytadigan bo’lsak, pedagogik texnika bu – o’qituvchining o’quvchilarga shaxsan ta'sir o’tkazish usullarining yig’indisidir.
Pedagogik texnika tarkibiy qismlari 2 qismga bo’linadi:
1-guruh pedagogning o’z hulqini boshqara olish mahorati bilan bog’liq bo’lib, unga o’z organizmini boshqarish (mimika, pantomimika), kayfiyat va his-tuyg’ularini boshqarish, ijtimoiy perqepqiya malakasi (yuz ifodasini o’qiy olish), nutq texnikasi (nafas olish, tovushni to’g’ri tutish, dikqiya) kabilar kiradi.
2-guruh shaxsga va jamoaga ta'sir eta olish mahorati bilan bog’liq bo’lib, ular pedagogik muloqot texnikasi, talayu qo’ya olish texnikasi, tartib o’rnatish texnikasi, rag’batlantirish va jazolash texnikasi kabilardan iborat.
Mimika – o’zining fikr-mulohazalarini, his-tuyg’ularini, kayfiyatini yuz muskullari harakati orqali ifodalash san'ati. Ko’pincha yuz ifodasi so’zlardan ko’ra kuchliroq ta'sir qiladi. Mimika nutq mazmuniga mos bo’lishi kerak. U orqali ishonch, tasdiqlash, nozilik, hursandchilik, befarqlik, zavqlanish, qiziqish, hafa bo’lish kabi tuyg’ularni ifodalashga yordam beradi. Mimika detallari – qosh, ko’z, yuz muskullari. Shuning uchun o’qituvchi doimo’quvchilarga qarab gapirishi kerak. O’quvchilar o’qituvchining ko’z qarashlariga qarab kayfiyatini, munosabatini aniqlaydilar. Shu sababli o’qituvchining ko’zi his-tuyg’ularni ifodalabgina qolmasdan, o’quvchilarga taalluqli bo’lmagan his-tuyg’ularni yashira olishi ham kerak.
Pantomimika – fikrlarini ifodalashda qo’l, bosh va umuman gavda harakatlari, imo-ishoralardan foydalanish.
Ijtimoiy perqepqiya – o’quvchilarning yuz ifodalari, ko’z qarashlaridan ular psixologiyasini, kayfiyatini aniqlash.
Mutlaqo to'g’ri bo'lgan pedagogik tadbirni yoki sistemani o'rnatish mumkin emas. Hozirgi daqiqa, hozirgi bosqich sharoitlari va talablaridan kelib chiqmaydigan har qanday qotib qolgan qoida har doim noto'g’ri qoida bo'ladi,- deb yozgan edi L. S. Makarenko, L. M. Gorkiyga yo'llagan maktubida.
Pedagogik san'at vaziyat bilan bog’liq. Bu erda har gal hamma narsa yangidan sodir bo'lganday tuyuladn.
Binobarin, kishi o'zining har bir qadamini oldindin ko'rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo'lmaydi. Pedagogning mehnati-bu behad izlalish va azob-uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror turlanish oni, ko'pdan-ko'p kundalik ishlar, xafsalasi pir bo'lish va bolalar bilan birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat xosil qilishdir. Pedagogik san'at-bu qandaydir qo'l bilan tutib bo'lmaydigai, faqat farosat bilan amalga oshiriladigan iarsadir, degan taassurot tugiladi.
K. S. Stanislavskiy aktyorning faoliyatini tahlil qilib shunday degan edi: «Nima qilmoq kerak?» beixtiyor, bilar-bilmas, odatdagi narsaniig mahsulidir. Bundan shunday savol tug’iladi: xo'sh bu «beixtiyor» bilar bilmas «odatdagi narsaniig chuqur ma'noli sohasi nimadan iborat?» aktyoriing sistemali ravishda o'z ustida ishlashidan boshqa narsa emas, bu narsa keyin sanatning buyuk in'omi, deb ataladi.
Har qanday ijodkorlik, buning ustiga pedagogik ijodkorlik quruq joyda, faqat hissiy reaksiyalar asosida boshlanishi mumkin emas. Tarbiya san'atida o'zinig pedagogik texnikasi, o'zining «bir qolipdagi» mehnat madaniyati borki, ularni bilib olish zarur. Pedagogik kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishning butun sistemasi ana shu bilib olishga qaratalishi lozim. Biroq, hali hech kim oliy o'quv yurtida o'qib yoki o'qituvchilar malakasini oshirish kursini tamomlagandan keyin usta pedagog bo'lib qolmagan. Pedagog mehnat ustalari maktabda vujudga keladi, bolalar bilan muomalada tarbiyalanadi.
Xo'sh Педагогик маҳорат ва техника nnma va u nimalardan tashkil topadi? Bu fahm-farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni engishga qodir bo'lgan nufuzli rahbarlikning, bolalar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo'lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondashish, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo'lgan qobiliyat mujassamdir. Педагогик маҳорат ва техникаga pedagogik bilimlar, fahm-farosat bilan bir katorda pedagogik texnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab ko'proq natijalarga erishish imkonini beradi.
Pedagogik маҳорат ва техника nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o'zicha, paypaslab ijodiy izlanish olib boradi, ayni bir xil savollari: bolalar bilan, pedagoglar jamoasi bilan qanday qilib til topish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida bolalar o'rtasidagi munosabatlarniig haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak? Bolalarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish kerak? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o'z kuch-quvvatini oqilona sarflash mumkin? degan savollarni muttsil takrorlaydi va hokazo.
Bu savollarga beriladigan javoblar har bir mohir pedagogning ishida zarur bo'lgan umumiy pedagogik malakalarni shakllantirish bilan bog’liq bo'lib, mazkur masalalrii xal qilish pedagogdan odatdan tashqari kuch-g’ayratni, kat'iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib borishga intilishni, yangi vaziyatga, yangi jamoga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to'g’rilik va xalollikni tekshirib ko'rish masalasini, o'z topilmalarning qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi.
Pedagogik fan bilan tarbiya san'atining uzviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb mahoratini ta'minlaydi. Lekin ayrim pedagogik xaqiqatlarni eslab qolishning o'zi etarli emas, ularni ijodiy mushohada qilish, amalda tatbiq eta bilish zarur.
A. S. Makarenko aytib o'tganidek, pedagogika eng dialektik, harakatchan murakkab va xilma xil fandir. Tarbiya iazariyasida tayyor andozalar yo'q, pedagogika hayotining barcha hodisalari uchun tayyor echimlarni taklif qilmaydi!- degan qoida siyqasi chiqqan qoida bo'lib qoldi.
Biz pedagogik hodislniig eng umumiy, eng muhim, ya'ni doimo takrorlanib turadigan tomonlari bilan ish ko'rgan joyimizda aniq tavsiya bo'lishi mumkin. Odamlar bilan ish ko'rgan joyimizda, chamasi katiy belgilangan tavsiyalar, «andozalar» bo'lmasligi ham mumkin. Biz ilmiy pedagogika nuqtai nazaridan mutlaqo aniq va qat'iy ayta olamizki, o’z-o’zini boshqarish, o'yin, ijtimoiy ta'sir ko'rsatish, ijodiy mehnat va hokazo vositalarsiz ota-ona ham, pedagog ham ish olib borolmayidi. Lekin ularning har birini alohida holda qo'llanishi bolalarning turli toifalari o'rtasida turlicha bo'lishi lozim.
Pedagogik vositalarni tanlash ularning tarbiya maqsadlariga muvofiqligi bilan belgilanishi tushunarlidir. Maqsad o'ziga xos ichki yo'l-ko'rsatkich hisoblanadi, u butun ayrim pedagogning faoliyatini yo'naltirib turadi.
Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o'rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o'rtasida g’oyat murakkab bog’liqlik bor. Kattalarning maqsadlari bilan to'qnash kelib qoladi. Axir, bolaning ham o'z maqsadlari (xatto strategiya maqsadlari) bor. O'quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish bo'lmaydi. O’qituvchi bilan mos kelsa, navbatdagi «to'siqlarni» engish uchun birgalikda vositalar qo'llansa, chinakam tarbiya jarayoni sodir bo'ladi. Bu jarayon kattalarni ham, bolalarni ham o'ziga jalb qiladi, ularga ham bularga ham quvonch bag’ishlaydi. Tarbiyachilar bilan tarbiyalanuvchilariing tevarak atrofdagi voqelikni va ayni vaqtda o'z-o'zlarini o'zgartirishga qaratilgan birgalikdagi faoliyati, kattalar bilan bolalar qarashlarining birligi, tarbiyalash san'ati asosida ana shular turadi.
Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil qilib tashkil etadi, bir-biriga bog’liq bo'ladi va alohida tarzda amalga oshirilmaydi. Maqsadni amalga oshirish usuli-bo'lajak natijadir.
Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo'yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma'lum darajada qo'llaiilgan har qanday vosita iatija beradi, xatto biror sababga ko'ra ifodalanmagan bo'lsa ham natija beraveradi. Lekin maqsadi aniq ifodalangan» pedagogik vositagina samaralidir. Uquvchiga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishning har bir aniq holatiga, umuman tarbiyada biz nimaga erishmoqchiligimizni aniq bilib olmasak, samarali pedagogik vositalarni tanlash muvaffaqiyatli bo'lshini tasavvur qilish qiyin.
Tajribada mavjud bo'lgan haddan tashqari ko'p pedagogik vositalarni sanab chiqish bizning vazifamizga kirmaydi. Shu munosabat bilan faqat ikkita mulohaza bilan kifoyalanamiz.
Birinchi mulohaza: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar bilan bog’liq bo'ladi. Ular pedagogik jarayonning muayyan bosqichda tya'sir ko'rsatish iatijasini belgilab beradi. Masalan, rag’batlantirish bir jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to'sqinlik qilishi, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli-tuman ko'rinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Bazan bu xol pedagogik bir metodning boshqalariga ta'sirini muvozanatlash zarurligiga olib keladi,
Ikkinchi mulohaza: ayrim vositalarni qo’llash pedagogni ular ta'sirini, mumkin bo'lgan o'zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog’liq bo'ladi. Jamoa muomala sharoitida vositalarni qo'llash minut sayin o'zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqozo qiladi.
Xozircha biz ko'proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa vositalar, maqsadlar va iatijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g’oyat turli-tuman ehtiyojlar va da'volarning avj olishi bilan to'la bo'ladiki bu barcha jonli manzara doimo bir kishining-pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo'lishi lozim.
Xo'sh, uning mahorati nimalarda ifodalanishi mumkin? Avvalo shoshilinch tahlil qilishda va tezda ishga kirishishda ifodalanishi mumkin. Agar bu shoshilinch taxlil noaniq bo'lsa, vositalar ham albatta noto'g’ri tanlanadi, unda olingan natijani, o'zgartirish uchun yangi vositani izlash talab qilinadi. Qo'llaniladigan vosita va ma'naviyat pedagog amal qiladigan qadriyatlar sistemasi o’rtasida bevosita bog’liqlik bor. Pedagog vositalarga tor amaliyotchilik nuqtai nazaridan prinsipsizlarcha yondashuv (ulardan foydalanishni bilgan taqdirda) tezda ayrim muhim natijalarga to'liq tartibda, tashkiliy aniqlikka erishish va o'ziga xos xususiyatlardan bexabar qolish bularni Педагогик маҳорат ва техникаining namoyon bo'lishi deb qabul qilish mumkin. Chinakam mahorat esa o'qituvchiga ushbu qoidani yuklaydi: barcha vositalar biror kishini hayron qoldirish, pedagogning shaxsidan fahrlanish uchun emas, balki tarbiyaning juda murakkab va ulkan vazifalarini bajarish uchun foydalaniladi.
V.A.Suxomlinskiy yozuvchi G. Medinskiyga yozgan xatlaridan birida bunday deb yozgan edi: «Msn insonga qatiy talabchan bo'lish, takomillashtirish va o'z-o'zini takomillashtirishning qatiy qoidalari tarafdoriman. Talabchanlik saxiylikning, insonparvarlikning ikkinchi tomonidir». Ishonch va talabchanlik dialektikasi Suxomlinskiyning ijodiy merosida eng mayda tomonlari bilai ochib beriladi: u masalan, farqni birinchi o'ringa nimani-yaxshiliknimi yo qatiyliknimi qo'yishda, dsb biladi. U o'z asarlarida bunday yozgan edi: «Men Makarenkodan keyin uning mashhur talabchanlik bilan birga qo'yilgan hurmat-ehtirom formulasini ataylab takrorlamadim. Juda ko'p pedagoglar «talabchanlik» bilan birga qo'shilgan hurmat-ehtirom formulasini talabchanlik asosi deb hisoblaydilar.
Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo'llari o'qituvchi rahbarligidagi mashg’ulotlar (pedagogik texnikani o'rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o'z-o'zini tarbiyalash)dir. Pedagogik texnika malakalarining individual tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o'z-o'zini tarbiyalash, ya'ni talabaning o'zida mohir o'qituvchi shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat etakchi rol o'ynaydi deb aytish mumkii. Kasbiy ideal siri bu harakatda ham pedagik texnikani egallash muhim rol o'ynamog’i lozim. Tashkiliy-metodik jihatdan pedagogik texnika mashg’ulotlari individual, gruppaviy yoki ketma-ketlikda o'tkazilishi mumkin.
Masalan, zarur bilimlar leksiyalarda yoki tegishli adabiyotni (xususan, mazkur qo'llanmani) mustaqil o'qishda egallanishi mumkin. Avtomatlashtirishga doir ayrim oddiy harakatlar (to'g’ri artikulyasiya, fonasion nafas olish usulari, relaksasiya usullari va shu kabilar) ketma-ket ko'rsatilishi mumkin. Tegishli ko'nikmalarni ishlab chiqish individual ishlashni dastlab o'qituvchilarning nazorati va rahbarligida, keyin esa mustaqil ishlashni talab qiladi.
Pedagogik texnika malakalarini shakllantirishda jamoaviy ish olib borish alohida rol o'ynaydi. Pedagogik texnika mashg’ulotlarining bu shaklini ancha batafsilroq ochib berish maqsadga muvofiqdir, chunki u hozirga qadar o'qituvchilar uchun mo'ljallangan o'quv va metodik adabiyotda lozim darajada ko'rsatib berilmagan. Xuddi shunday ishda pedagog oldida o'zini boshqa kishilar ko'zi bilai ko'rish, xulq-atvor va muomalaning yangi shakllarini izlash va sinab ko'rish o'zining odamlar bilan barcha qiladigan ishi xususiyatlarini anglash va kasbi faoliyatining individual uslubini ongli ravishda shakllantirish imkoniyati paydo bo'ladi. Gruppa shaxsining o'z-o'zini bilim va o'z-o'zini tarbiyalash laboratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning yangi usullari tekshirib ko'riladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo'lib qolishi mumkin.
Psixologlarning pedagogik texnikani guruh bo'lib o'rgatish tajriba ishida bunday guruhlarniig eng qulay miqdori 10-14 kishidan iborat bo'lishi belgilab berilgan.
Qatnashchilarning xuddi shunday miqdori ulardan har biriga boshqa kishilar bilan birga ishlashning individual psixoxlogik muammolarining empatiya darajasini jiddiy oshirish, pedagogik fahm-farosatni rivojlantirish, boshqalarga ta'sir etish vositalarini kengaytirish imkonini beradi.
Shu narsa muhimki, guruh qatnashchilari, bo'lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini egallashga faol intilishlari, o'z-o'zini tarbiyalash bo’yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo'lishlari kerak. Barcha hollarda ham individual, ham guruhiy mashg’ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalari shakllanishining boshlang’ich darajasini aniqlab olish zarur. Biroq, tajribaning ko'rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu bilan birga dastlab avtomatlashtirilgan (ta'limni boshlash vaqtiga kelib) ko'nikmalar haqida ham gap borishi mumkin emas.
Pedagogik texnikaning tarkibiy qismlari.
|
